«Դե Ֆակտո» 52 (2010թ.)

Հարցազրույց Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, երկրաբանա-հանքաբանական գիտությունների դոկտոր  Արմեն Սաղաթելյանի հետ:

-Պարո՛ն Սաղաթելյան, այսօր անընդհատ  խոսվում է գլոբալ տաքացումների մասին: Այն պրոցեսները, որոնք  կան Հայաստանում,  կարելի՞ է  անվանել գլոբալ տաքացումներ:

-Այսօր այն երևույթները, որոնք կան Հայաստանում,  սխալ է ձևակերպել որպես գլոբալ տաքացումներ, դրանք ընդամենը  կլիմայի գլոբալ փոփոխությունների դրսևորումներ են: Վերջին տասնամյակում,  գուցե մի փոքր էլ ավելին, բազմիցս հնչեցվում էին հայտարարություններ, որ գլոբալ տաքացում է,  օվկիանոսները ցամաքելու են, գետերը  չորանալու են և այլն: Արդեն այսօր լուրջ գիտնականների զգալի մասը գալիս է այն համոզման,  որ դա եղել է որոշակի ջերմային տատանումներ դեպի դրական ջերմաստիճաններ, սակայն  առաջին` նրանք չեն եղել համատարած,  և երկրորդ` այսօր արդեն կա հակառակ միտումը, բայց այն, որ կլիման շատ խիստ փոփոխվել է, որը ազդում է և՛ տնտեսության, և՛  սոցիալական,  և՛ հոգեկան աշխարհի վրա,  այսինքն` կյանքի բոլոր ոլորտների  վրա,   միանշանակ այդպես է: Եթե մենք փորձենք գլոբալ բառը օգտագործել, ապա  երկրագնդի վրա, ունենք հետևյալը` հյուսիսային կիսագունդն ավելի տաքացել է, քան հարավայինը:

-Ինչի՞  հետ է դա պայմանավորված:

-Հիմնականում քաղաքականությամբ զբաղվող հասարակության զգալի մասը  նպատակաուղղված  այդ ամենը կապում է  մարդկային գործոնի ազդեցության հետ: Ավելի զգուշավոր գիտնականներ, որոնք ավելի խորն են ուսումնասիրում պատճառները,  խոսում էին տիեզերական երևույթների մասին, այն  մասին,  որ երկրագունդը փակ համակարգ  չէ, արեգակնային համակարգի մեջ է, այն էլ  իր հերթին համաստեղության մեջ է,  և փորձում էին ավելի լուրջ և հիմնավորված  փաստարկներ բերել: Բոլոր դեպքերում պետք է ասել,  որ բավականին երկար ժամանակ տիրում էր այն կարծիքը, որ տաքացման պատճառները մարդածին ծագում ունեն, որոնք ունեին ինչպես քաղաքական,  այնպես էլ տնտեսական  լուրջ շահեր,  որոնք արտահայտվեցին մի շարք միջազգային պայմանագրերի, կոնվենցիաների մեջ: Դրանց  հիմնական նպատակներից էր` որոշ չափով սահմանափակել ակտիվ զարգացող երրորդ աշխարհի երկրների արդյունաբերությունը, քանի որ,  եթե ցանկանում եք արդյունաբերությունը զարգացնել, ապա պետք է արդյունաբերական  արտանետումները պակասեցնել: Իհարկե,  դա նաև ուղղված է նախկին Սովետական Միության արդյունաբերական համալիրին,  քանի որ մենք ապրեցինք շատ վատ տարիներ` ավերելով  մեր տնտեսությունը, և ցանկացած փորձը կանգնած ձեռնարկությունների աշխատանքը վերսկսելու, որոնք 30-40 տարվա հնության սարքավորումներ ունեին,   կբերեին  նրան,  որ արտանետումների քանակը կլիներ թույլատրելի սահմանից բարձր: Այս ամենի  հետ կապված, այս տարվա սկզբին Կոպենհագենում տեղի ունեցավ միջազգային համաժողով համաշխարհային կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ, որը կոչեցին ՙԿլիմադգեյտ՚,  այդ ժամանակ պարզվեց,  որ այն ապացուցված փաստերը,  որ վերջին հարյուր տարվա ընթացքում  ամբողջ երկրագնդի ջերմաստիճանը կտրուկ սկսել է աճել` հավաստի չէին: 

Մաննի Մականը տվել է մինչև 1850 թ.  երկրագնդի միջին ջերմաստիճանի գրաֆիկ  հոգնակի տվյալներով.  ծառերի կտրվածքով, սառցադաշտերի հաստություններով և այլն, իսկ արդեն 1850թ.-ից հետո նույն գրաֆիկի վրա տեղավորել է տվյալներ, որոնք ստացվել են արդեն գործիքային եղանակներով, որը  մեթոդապես ընդունելի չէ.  չի կարելի հոգնակի տվյալները համադրել ճշգրիտ տվյալների հետ, քանի որ նրանք կարող են ունենալ մի քանի կարգի տարբերություններ: Այս  փաստը երկար ժամանակ թաքցվում էր:  Ինչ-որ խակերներ վերարտադրել են ինտերնետային իրենց խոսակցությունները, ըստ որի այդ ամենը  ամբողջությամբ բացահայտվեց, որի հետևանքով մեծ աղմուկ բարձրացավ,  ինչի արդյունքում այդ ահռելի, վիթխարի գագաթաժողովը զրոյական արդյունք ունեցավ:

Այսօր, այդ անհավասարաչափ տաքացման վերաբերյալ մենք վերջին հարյուրամյակում կատարել  ենք հատուկ հետազոտություններ փոքրիկ սառցադաշտերի վրա, և նկատել ենք, որ դրանք 30 տոկոսով կրճատվել են և միևնույն ժամանակ վերջին վեց տարիների ընթացքում կատարել ենք  սահմանային գետերի մոնիթորինգ, որի արդյունքում բացահայտվել է, որ տարիներ են եղել, երբ  գետերում ունեցել ենք միջինից երեք անգամ ավել ջուր, որոնք հոսել են դեպի հարևան պետության տարածքներ: Այսինք` միանշանակ չի կարելի ասել, որ այն, ինչ կատարվում է` լավ է կամ վատ է: Օրինակ,  եթե մեզ մոտ ջերմությունը փոքր ինչ տաքանա, ապա մեր  գյուղատնտեսությունը   կարող է ընդլայնել իր տարածքները` բարձրանալով լեռների ավելի բարձր նիշերի վրա:

-Այսինքն` այս պրոցեսը բացասականից բացի ունի նաև դրակա՞ն ազդեցություն:

-Երկրագնդի տարբեր տեղամասերում սա ունի լրիվ հակառակ վեկտորը.  շատ չորային տարածքներում լինելու է ավելի չոր, և արդեն իսկ այսօր նկատվում է  խմելու ջրի պակաս, որոշ  տարածքներում լինելու են ահռելի ջրհեղեղներ:  Հայաստանում, իհարկե,  հասարակ դիտարկումներով կարելի ասել  անձրևները ավելի շատացել են.  10 տարի առաջ,  երբ գնում էինք դեպի Սևան, օգոստոս ամսին դաշտերն արդեն  ամբողջությամբ դեղին էին, իսկ  ներկա դրությամբ  մինչև օգոստոս ամիսն  ամեն ինչ կանաչ է: Տարբերությունները,  իհարկե,  կան և ակնհայտ են, առավել ևս  մեր հյուսիսային շրջաններում:

-Այսինքն`  կարելի՞ է ասել,  որ սա բնական պրոցես է:

-Այո՛, սա բնական պրոցես է, որը  կապված է այն փաստի հետ, որ ոչ միայն արեգակնային համակարգը փոխեց իր դիրքը տիեզերքում, այլ նաև երկրագունդը, որի արդյունքում արդեն երկրագնդի վրա ազդում են մի այլ տեսակի ուժեր: Օրինակ` հաշվարկները ցույց են տվել,  որ երկրագունդն արևի երկու տրամագծի չափ մոտեցել է  արևին, արևն էլ շատ ավելի ակտիվ է:  Վերջերս անգլիացի գիտնականները  հրապարակեցին մի զեկույց, որ մենք մտնում ենք նույն կարճատև,  բայց սառցադաշտային ժամանակաշրջանի մեջ, քանի որ արևը կարծես թե քնում է, ակտիվ գործողություններ չկան,  բացի այդ կլիմայի հիմնական կարգավորիչը` ատլանտյան հոսանքը,  որը տարբեր հատվածներում տարբեր անվանումներ ունի,  բավականին թուլացել է,  և  տաք ջրերն այլևս  այդպես ակտիվ չեն գնում հասնում մինչև բևեռային մասերը և դրա հետ կապված այսօր սառը հոսանքները ներխուժում են դեպի հարավ:

Պետք  է ասել`  ընդհանուր առմամբ այդ կլիմայի փոփոխությունները օրինաչափ են, օրինակ  խոսում էին այն մասին,  որ Գրենլանդիայի վիթխարի սառցադաշտերը հալվում են, սակայն հենց ինքը Գրենլանդիա անունը նշանակում է կանաչ երկիր, այլ ոչ` սառցե: Միջին դարերում Գրենլանդիան հոյակապ կանաչ երկիր էր, և նույնիսկ նորվեգացիներն  այնտեղ հիմնել էին երկու շատ խոշոր գաղութ, որոնք իրենց մեջ պարփակում էին 8000 և 3000 մարդ: Այնուհետև  կլիման փոփոխվեց, նորվեգական ծովը սկսեց սառել և այդ գաղութները  կտրվեցին մայր երկրից, և չդիմանալով  այդ փորձություններին` ամբողջ բնակչությունը զոհվեց: Սա  նույնպես տևեց մի քանի 100 տարի, և կան 16-րդ  դարի  հոլանդացի  նկարիչների նկարներ,  որտեղ այդ հանրահայտ հոլանդական ջրանցքներում մարդիկ չմուշկներով սահում են, այսինքն`  եղել է ավելի ցուրտ:  Ուստի արտառոց ոչ մի բան չկա, և այսօր վտանգը ոչ թե եղանակի տաք կամ սառը լինելու մեջ է, այլ մենք  ունենք էքստրեմալ փոփոխություններ,  որոնց պետք է պատրաստ լինի հասարակությունը, պետություններն ու  բնակչությունը: Մենք պետք է կարողանանք դիմակայել այդ փորձություններին,  որ կարող է լինել երաշտ, իսկ հետո կարող է լինել  շատ ցուրտ ձմեռ, մի քանի շաբաթ անընդմեջ  կարող են լինել  տեղումներ, ինչը իր հետևից կբերի վթարներ, ինչպիսին օրինակ`  Նուբարաշենի վթարն էր.  երբ 80-ական թվականներին  այդտեղ կառուցում էին այն ամենը,  ինչ այսօր կա, տարածքը  սողանքի գոտի էր, սակայն` ոչ ակտիվ. սողանքները քնած էին, իսկ  տարածքը անապատ էր: Սակայն,  մի քանի ամսվա տեղումների պատճառով  սողանքներն ակտիվացան, ինչի  հետևանքով բազմաթիվ անախորժություններ ունենցանք:  Ես անկեղծ ասած ներքուստ անհանգստություն եմ զգում,  որ մենք նույն դեպքը կունենանք  նաև Երևանում, երբ   Գետառի հունը  խողովակներով  սահմանափակեցին:

-Պարո՛ն Սաղաթելյան,  իսկ Ձեր կենտրոնի հետ չեն խորհրդակցում նման աշխատանքներ կատարելուց առաջ:

-Ցավոք,  ոչ, նույնիսկ,  երբ մենք ասում ենք,  որ չի կարելի, մեզ լսող չկա:

Քանի որ մենք խոսեցինք,  որ երկրագունդը փոխել է իր դիրքը տիեզերքում, մենք ակնհայտ տեսնում ենք կլիմայի փոփոխությունները, սակայն, ընդհանուր էքստրեմալ բոլոր երևույթներն ավելացել են  մոտավորապես  երեք անգամ, այդ թվում նաև երկրաշարժերը: Մենք ունենք գրաֆիկ, որտեղ կարելի է տեսնել,  որ վերջին 20 տարվա ընթացքում  երկրաշարժերի հաճախականությունը  մեծացել է:  Երևան քաղաքի հետ կապված,  մենք բազմիցս զգուշացրել  ենք,  որ  գետային այդ կառուցապատումը այն էլ  ոչ կայուն լանդշաֆտի վրա, անթույլատրելի է,  առավել ևս  սեյսմիկ գոտում: Մենք հատվածներ  ունենք,  որտեղ բարակ տուֆի շերտ է, իսկ տակը ջրով ներծծված գրունտներ, որտեղ ցանկացած սեյսմիկ հարվածը մի քանի անգամ ուժեղանում է. սակայն` կապիտալը հաղթում է բանականությանը: 

-Պարո՛ն Սաղաթելյան, այսօրվա վիճակը  Դուք  ասացիք, որ բնական պրոցես է: Այն արդյո՞ք  կփոխվի:

-Ո՛չ, սա չի անցնի, ժողովուրդը պետք է հարմարվի: Հնարավոր է փոքր ինչ կայունանա, սակայն այն լիովին չի փոխվի, քանի որ այսօր  աշխարհը փոխվում է, իսկ հասարակությունը  պետք է կարողանա արձագանքել: Պետությունների մրցակցությունը, հենց դրա մեջ  է` ինչքանով կարող է նոր պայմաններին դիմակայել` վնաս չտալով իր ազգաբնակչությանը: Սա շատ կարևոր և լուրջ հարց է և մեզանում լուրջ մտորումների տեղի է տալիս,  քանի որ սա վերաբերում է  և՛ գյուղատնտեսությանը,   և՛ առողջապահության, և՛ ազգային անվտանգության այլ ոլորտներին,  որոնք  ամբողջությամբ պետության հոգսերն են:

-Պարո՛ն Սաղաթելյան, այս տարի Դուք կլիմայի հետ կապված կանխագուշակել էիք, որ գյուղատնտեսությունը տուժելու է, իսկ հաջորդ տարվա համար կարո՞ղ եք կանխագուշակել:

-Այսօր  այնքան է կլիմայի փոփոխությունների օրինաչափությունները խախտվել, որ երկարատև կանխատեսումներ գրեթե անհնար է անել: Այսօր հենց ամբողջ դժվարությունն այն է, որ մենք չգիտենք,  թե ի՞նչ է լինելու.  մենք պետք է պատրաստ լինենք ցանկացած սցենարի, իմաստը  դրա մեջ է: Կարճատևները,  իհարկե, կարողանում ենք ասել, երբ արդեն ինչ-որ ամպեր է հավաքվում, էկրանին 2-3 օր շուտ  ֆիքսվում է, որ լինելու են օրինակ տեղումներ, սակայն հաջորդ տարվա կլիման կանխագուշակել  մենք չենք կարող:

-Ներկա դրությամբ Ձեր կենտրոնի կողմից,  ի՞նչ   հետազոտություններ են կատարվում, որոնք առավել մտահոգիչ են:

-Մենք այսօր ավելի շատ զբաղված ենք շրջակա միջավայրի հետազոտություններով և ռիսկերի գնահատմամբ: Շատ մտահոգիչ է այսօր ռադիոակտիվ գազ ռադոնի կուտակումները մեր բնակելի տարածքներում, քանի որ,  իհարկե, դա  բնական ծագման գազ է, սակայն դարձյալ  մեզանում  հաշվի չի առնվում նրա ահռելի վտանգը,  ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա, առավել ևս երեխաների, իսկ այն քայքայում է  իմունային համակարգը. այն քաղցկեղածին է, առաջացնում է արյան լուրջ հիվանդություններ:  Այսօր շատ հաճախակի  են լինում երկրաշարժեր,  նույնիսկ եթե նրանք թույլ են, ավերիչ չեն, և անգամ այն լինում է մեր հարևան պետության տարածքում, ապա այստեղ` Երևանում, մենք անմիջապես ունենում ենք  ռադոնի նոր ալիք,  իսկ  մեր շենքերը պաշտպանված չեն:

Մյուս հետազոտությունները,  որոնք մենք իրականացնում ենք` կապված են տնտեսության հետ, օրինակ`  էռոզիան: Այսօր  տնտեսական շահը  թելադրում է,  որ պետք է մեծ քանակով ոչխար վաճառենք Իրանին, հետևաբար  մեծանում է  ոչխարի գլխաքանակը,  իսկ  այն կարող է ավերիչ լինել մեր բարձրադիր արոտավայրերի համար,  պետք է կարողանալ ճիշտ հաշվարկել ծանրաբեռնվածությունը, այդ տարածքի կենսազանգվածի արդյունավետությունը,  կենսազանգվածի մարսելիությունը և այլն:  Այսօր, իհարկե լավ է, որպեսզի մենք կարողանանք գերշահույթներ ստանալ շուկայի պայմաններում, սակայն   չպետք է այնպես  անել, որ  մեր ժառանգներին մնա անապատ:

Շատ լուրջ հետազոտություններ ենք կատարում  սննդի անվտանգության հետ կապված, որը մեզանում ահռելի մեծ խնդիր է,  քանի որ վերջին տասնամյակներում մեր տնտեսության զարգացումը  կապում էին հանքալեռնային արդյունաբերության հետ, որին  կանաչ լույս էր տրվել գրեթե առանց հսկողության և որևէ սահմանափակումների, արդյունքում աղտոտվեցին գյուղատնտեսական հողերը և այսօր նորից քաղցկեղածին և մոթոգեն, այսինքն` ժառանգականությունը փոխող ծանր մետաղները թափանցել են սննդային շղթաներ: Այստեղ շատ լուրջ է ազգաբնակչության առողջության պաշտպանության խնդիրը, քանի որ այդ տարածքներում արդեն ակնհայտ է,  որ երեխաների մոտ արդեն իսկ առաջանում են  լուրջ խնդիրներ:

-Բնապահպանությունը որպես գիտության ճյուղ, որքանո՞վ է զարգացած և այսօր ունե՞նք պրոֆեսիոնալ մասնագետներ:

-Որպես գիտություն` բնապահպանությունը և շրջակա միջավայրի ուսումնասիրությունները  շատ զարգացած են և գտնվում են բավականին լավ մակարդակի վրա: Մեր կենտրոնն աշխարհում շատ հայտնի է, մեր գիտնականները միջազգային լուրջ գիտաժողովներում հաջողությամբ ունենում են լուրջ զեկույցներ, մեզ  շատ հաճախ հրավիրում են արտասահման որպես փորձագետներ, սակայն  հայրենիքում, ինչպես ասում են առաքյալներ չեն լինում: Որպես գիտնականներ մենք ունենք լուրջ հեղինակություն և շատ մեծ պահանջարկ արտերկրում, այլ հարց է, որ որքանո՞վ են որոշումներ ընդունողները և կառավարման օղակները  պատրաստ ընդունել իրադրությունը, իրավիճակին արձագանքել և արդյո՞ք այսօր իրենց հետաքրքրությունները համապատասխանում են անհրաժեշտությանը:

Հարցազրույցը` Լուսինե Գրիգորյանի