«Դե Ֆակտո» N 96  (2014թ.)  

Հարցազրույց  hայտնի գործարար, ԱԺ նախկին պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանի հետ։

-Պարո՛ն Սուքիասյան, Հայաստանում ձևավորվել է նոր կառավարություն, որի կազմը իրականում նոր չէ։ Նրանք հիմնականում կառավարման ոլորտում նախկինում աշխատած կադրեր են՝ սկսած վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանից, վերջացրած տնտեսական բլոկի նախարարներով։ Ինչպե՞ս եք գնահատում նոր կառավարության աշխատանքային մարտունակությունն ու ի՞նչ ակնկալիք ունեք նրանցից։

-Կուզենայի ուժեղ և զարգացած երկիր ունենալ` հզոր տնտեսությամբ, կուզենայի, որ վնասները քիչ լինեին, օգուտները՝ շատ,  երկրում արդարություն լիներ։ Վերջապես կուզենայի, որ պատասխանատու տեղերում պիտանի և ունակ կադրեր լինեին՝ ազնիվ կեցվածքով, իսկ կաշառակերներ չլինեին։ Որքանով կկարողանա այս կառավարությունը ապահովել այս բոլորը, կամ որքանով կհամապատասխանի նշված հատկանիշներին՝     ցույց կտա ժամանակը։ Կառավարությունը ձևավորվել է օրեր առաջ, և ես այս պահին որևէ մեկի մասին որևէ գնահատական տալ չեմ կամենում։ Սպասենք, տեսնենք՝ ինչպես են աշխատելու, հետո նոր կարծիք կհայտնեմ։

-Առաջիկայում ներկայացվելու է կառավարության ծրագիրը. ի՞նչ դրույթներ կուզենայիք այնտեղ տեսնել։ Ընդհանրապես, Դուք հիշո՞ւմ եք որևէ դեպք, երբ կառավարության ծրագիրը վատը լինի։ Իմ տպավորությամբ՝ ծրագրերը, որպես կանոն, լավն են լինում, վատն է լինում կատարումը։

-Ծրագրերից խոսելը, հատկապես կառավարության ծրագրից, պարզ պոպուլիզմ է։ Կոնկրետ ինչ ծրագիր էլ լինի, մենք պետք է իրական կյանքում դա տեսնենք. դա է կարևորը։ Բայց կուզենայի մի բան բոլորին հիշեցնել՝ պետք է բոլորը լավ գիտակցեն, կառավարությունը գործ ունի ռեալ սեկտորի հետ, որի կառավարումը շատ բարդ է՝ այդտեղ միշտ նորարարություններ, խորքային ուսումնասիրություններ, մասնագետների կարծիքներ են պետք։ Ռեալ սեկտորում շատ կարևոր է նաև գործարարի կարծիքը, բայց ոչ այն կարծիքը, որն ինքնանպատակ հարկերից խուսափելու նպատակ ունի, այլ այն կարծիքը, որը կարող է փաստարկված ապացուցել, որ այս կամ այն լուծման դեպքում ինքը կարող է մեծ ծավալ ապահովել, առավել  հարկեր վճարել և զարգանալ։

-Ֆինանսների նախարարությունն ու ՊԵԿ-ը միավորվեցին՝ միասնական գերհզոր կառույց ստեղծվեց։ Սա, ըստ Ձեզ, տնտեսության և բիզնեսով զբաղվողների վրա դրակա՞ն, թե՞ բացասական ազդեցություն կունենա։  

-Հաշվի առնելով, որ հայկական իրականության մեջ անկախ և հզոր կառույցների վերահսկողությունն ու ապակենտրոնացումը միշտ կարևոր նշանակություն ունեն, կարծում եմ՝ կարելի էր ձեռնպահ մնալ նման քայլի գնալուց։ Ֆինանսների նախարաությունը մայր նախարարություն է համարվում և  աշխարհում այդ մոդելը կա,  երբ նույն կառույցի վրա դրվում է և՛ մուտքերն ապահովելու, և՛ ծախսերը տնօրինելու պարտականությունը։ Այս դեպքում, երբ որ տվյալ կառույցն անձամբ զբաղվում է հավաքագրմամբ, շատ հստակ նաև պատկերացնում է միջոցները հավաքելու բարդությունները, ուստի կարող է ավելի զգուշավոր և խնամքով ծախսել։ Այդ կտրվածքով կարող է դրական լինել, որովհետև մի տեսակ արդար չէ, երբ հավաքագրողը մեծ դժվարությամբ միջոցներ է բերում բյուջե, իսկ ծախսողը հանգիստ իր ուզածի պես, երբեմն նաև անարդյունավետ ծախսում է։

-Հայաստանը գտնվում է Մաքսային միություն մտնելու նախաշեմին. Ձեր կարծիքով՝ այդ անդամակցումը ի՞նչ դրական կամ բացասական հետևանքներ կունենա Հայաստանի վրա։

-Ես կարծում եմ, Մաքսային միությանն անդամակցությամբ, կարող են նոր հնարավորություններ բացվել։  Համապատասխան մարմինները պետք է աջակցեն, որպեսզի մասնավոր բիզնեսը կարողանա իր արտադրանքը առավել մեծ քանակությամբ և առավել հեշտությամբ  իրացնել Մաքսային միության շուկայում։

Գտնում եմ՝ պետք է լինի համապատասխան խումբ, որը կգնահատի հայկական ապրանքների արտահանման հնարավորությունը։ Պետք է ճշտվեն նաև արտահանման ծավալները։ Մենք իհարկե ունենք արտադրանքներ, որոնք հաջողությամբ արտահանվում են, բայց իրացման ինստիտուտների գնահատման առումով որևէ քայլ արված չէ։ Պետք է իրացման շուկաների ուսումնասիրություն կատարել այն մարդկանց հետ, ովքեր բնակվում են տվյալ տարածքում, և հատկապես այն ինստիտուների միջոցով, ովքեր որոշակի փորձ, գիտելիք ու կարողություն ունեն մարքեթինգի ոլորտում։ Ես սա ասում եմ ՄՄ-ի շուկաների համար, բայց նույն մոտեցումը պետք է կիրառել նաև եվրոպական երկրների շուկա մտնելու, այլ շուկաներ մուտք ունենալու համար ևս։ Պետք է ուշադրություն դարձնել հատկապես խոշոր շուկաներին ։

-Ո՞ր ոլորտների արտադրանքը կարող է հեռանկարային լինել արտահանման առումով։

-Գյուղատնտեսության, հատկապես վերամշակող ճյուղի արտադրանքը։ Այստեղ մենք և՛ ավանդույթներ ունենք, և՛ մրցունակ ենք, և՛ զարգացման հնարավորություն կա։ Գյուղատնտեսությունն ապահովում է տնտեսության ամենամեծ հատվածներից մեկը՝  համախառն արտադրանքի մեջ մասնաբաժինը անցնում է 2 մլրդ դոլարից։ Հանքարդյունաբերության մասին շատ է խոսվում, բայց դրա շրջանառությունը 200-300 մլն դոլարը չի գերազանցում։ Եթե մենք գյուղատնտեսության մեջ 10 տոկոս աճ ապահովենք, դա շատ լուրջ արդյունք կլինի։

-Ձեր կարծիքով՝ ո՞րն է հայկական բիզնեսի հիմնական խնդիրը։

-Շրջանառու միջոցների բացակայության և ինստիտուցիոնալության խնդիրը։ Դրա պատճառով, բիզնեսն այսօր չի կարողանում զարգանալ, չի կարողանում արտահանման համար առավել նպաստավոր դառնալ։ Իմ կարծիքով՝ Հայաստանում միշտ այնպիսի հարկային քաղաքականություն է իրականացվել, որ այդ խնդիրը երբեք չի գիտակցվել։ Մշտապես շեշտը դրվել է բյուջեն լցնելու վրա, բիզնեսի զարգացումը չի կարևորվել։ Ի վերջո պետք է հասկանալ, որ բյուջեն ինքնանպատակ չի կարելի լցնել, բիզնեսին խեղդելով բյուջե լցնելը ես ճիշտ մոտեցում չեմ համարում։

-Հատկապես այս փուլում բյուջեն լցնելը առավել քան կարևոր խնդիր է դիտվում՝ հուլիսից  պետական համակարգում աշխատավարձերի բարձրացում է նախատեսված, որովհետև հիմա վարձատրությունը  շատ ցածր է։ Եթե բիզնեսին, ինչպես Դուք եք ասում,  հանգիստ թողնեն, ինչի՞ հաշվին լցնեն բյուջեն, ինչպե՞ս լուծեն այդ հարցերը։

-Բյուջեի ծախսային մասի կրճատմամբ. ծախսային մասը խայտառակություն է, շատ ու շատ ծախսեր ուղղակի արդարացված չեն, անարդյունավետ են ծախսվում։ Համարյա բոլոր ոլորտներում բյուջեի ծախսերի 20-30 տոկոսը իր նպատակին չի ծառայում։ Դա նշանակում է՝ եթե այդ 20-30 տոկոսը չհավաքվեր, թողնվեր տնտեսությանը, որոշ ժամանակ անց այդ գումարները կվերադարձվեին բյուջե՝ տնտեսությունը կզարգանար, հարկերն էլ առավել կվճարվեին։ Եթե այդ գիտակցությունը պետական այրերի մոտ այս փուլում էլ չաշխատեց, մենք նորից խնդիր ենք ունենալու։ Պետք է ճիշտ գնահատել իրավիճակն ու ռիսկերը և հասկանալ, որ կարելի է որոշ ժամանակ հանգիստ թողնել և աջակցել բիզնեսին։

Ինչ վերաբերում է պետական համակարգի խնդիրներին` այսօրվա  մոդելը ես չեմ ընդունում։ Կարելի է մեր երկրի պետական համակարգի ցուցանիշները համեմատել զարգացած կամ զարգացող երկրների պետական ապարատների հետ. մեզ մոտ աշխատողները շատ են։ Ես համամիտ եմ, այո՛, պետք է լինեն բարձր աշխատավարձեր, բայց ոչ ուռճացված աշխատակազմ։ Ես առաջարկում եմ, որ երբ պետությունը ինչ-որ ոլորտում գույքագրում է իրականացնում, թող մի հատ էլ կադրային բանկի վերագնահատում իրականացնի։ Օրինակ՝ ժամանակին մենք հրավիրեցինք Մեծ Բրիտանիայից մի ընկերության՝ ինչ-որ  կառույցում վերլուծություն կատարելու, որից հետո այդ նույն կառույցում մենք պետք է ներդրում կատարեինք և այն դարձնեինք առավել շուկայական։ Վերլուծությունից հետո առաջին քայլը որ մենք արեցինք՝ 450 հոգու՝ ոչ համապատասխան մարդկանց կրճատումն էր։ Երբ մենք հարցրեցինք, թե ինչու էր կադրային նման վիճակ ստեղծվել, մեզ պատասխանեցին, որ տարբեր ժամանակներում տարբեր պետական կառույցներում ոչ պետքական մասնագետներ են ունեցել, ուղարկել են այդտեղ։ Այսօր արդեն այդ նույն կառույցը դարձել է շատ լուրջ ու մրցունակ համակարգ, և բոլորը գիտեն, հասկանում են, որ ոչ մի ծանոթ-բարեկամի միջոցով հնարավոր չէ որևէ հարց  լուծել, պետք է ուղղակի արդյունավետ և տվյալ տեղի պահանջներին համապատասխան մասնագետ լինել։ Աշխատավարձն էլ ավելի  բարձր է։ Ես կարծում եմ, որ պետական կառույցներում նույնպես ժամանակն է այդպիսի մոտեցում ցուցաբերել։ Գիտե՞ք, դա նույնիսկ ցանկության հարց չէ՝ դա ուղղակի աշխարհում ընդունված կարգ է, եթե, իհարկե, դու ուզում ես արդյունք ապահովել։

-Դուք սեփականատեր եք, դրա համար էլ Ձեր փողերը հաշվել եք, իսկ պետության մեջ սեփականատեր չկա. իշխանավորին էլ ձեռնտու է իր ծանոթ-բերակամին բերել խցկել համակարգ։ Այդ հարցը ո՞վ պետք է լուծի։

-Կոնկրետ պետական ապարատի աշխատանքի արդյունավետության խնդիրը պետք է առաջ քաշեն հարկատուները՝ պետական այրերի վրա ճնշում գործադրելով։ Պետական ապարատը պետք է հաշիվ տա, թե որքանով է արդյունավետ աշխատում։

-Բիզնես -քաղաքականություն կապի մասին ի՞նչ կասեք։

-Դա ամբողջ աշխարհում էլ կա. Հայաստանը բացառություն չէ։ Բիզնեսը չի կարող քաղաքականության հետ կապված չլինել։

-Քաղաքական հայտնի իրադարձությունների հետևանքով Դուք որոշ ժամանակ հայտնվեցիք ընդհատակում։ Կյանքի այդ փուլը ի՞նչ տվեց Ձեզ, և վերադառնալով՝ վերաբերմունքի ի՞նչ փոփոխություն զգացիք։

-Այն դժվարությունները, որոնց միջով անցա, ինձ շատ բան տվեցին, թե ինչ գնով՝ դա երկրորդական հարց է։ Գիտեք, ես կարող էի մնալ և աշխատել Եվրոպայում, առավել ևս, որ արևմտյան բիզնես-մշակույթն ինձ հոգեհարազատ է։ Բայց իմ հայրենիքը Հայաստանն է, այստեղ ես կայացել և ձևավորվել եմ, այստեղ ստեղծել եմ մրցունակ համակարգեր, տնտեսություն և բիզնես եմ հիմնել։ Ես չէի կարող չվերադառնալ։

Դժվարություններն ու իմ վերլուծությունները միասին ինձ թույլ տվեցին հասկանալ քաղաքական համակարգի չկայացվածության աստիճանը։ Այսօր ես որոշ ոլորտների ու  հարցերի վերաբերյալ այլ մոտեցում ունեմ, քան ունեի նախկինում։ Շատ հարցերի ուրիշ աչքերով եմ նայում։

-Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ հանդիպո՞ւմ եք, հարաբերություններ կա՞ն։

-Շատ լավ հարաբերություններ կան, ես Լևոն Տեր-Պետրոսյանին հարգում եմ,  համարում եմ, որ նա մեր երկրի համար պատմական դեր ու նշանակություն է ունեցել։ Ոչ միայն առաջին նախագահը, այլև շատ այլ մարդկանց ևս, ովքեր պատմական դերակատարում ունեն, ես հարգանքով եմ վերաբերվում։

-Ի՞նչ եք կարծում՝ ֆինանսատնտեսական բիզնես-ընտանիքների, ինչպիսին Ձեր ընտանիքն է, ի հայտ գալը Հայաստանում դեռևս հնարավո՞ր է, թե՞ այդ ճանապարհն այլևս փակ է։

-Կարծում եմ՝ հնարավոր է, և դեռ կլինեն նոր արդյունաբերողների ընտանիքներ, ֆինանսատնտեսական ընտանիքներ։ Դա շատ նորմալ, ամբողջ աշխարհում ընդունված երևույթ է. ինչքան շատ լինեն այդպիսի հզոր ու կայացած, տնտեսվարող ընտանիքներ, այնքան պետությունը դրանից կշահի, որովհետև նրանք ստեղծում են աշխատատեղեր, հարկեր են վճարում, բիզնես-ավանդույթներ և բրենդներ են ստեղծում։ Այդ մարդիկ, ներկայացնելով իրենց ապրանքանիշն աշխարհում, ներկայացնում են Հայաստանը։

-Պարտադի՞ր է, որ Խաչատուր Սուքիասյանի զավակները անպայման զբաղվեն նրա բիզնեսով։

-Ես կարծում եմ,  մեր ընտանիքում հարաբերություններն ու դաստիարակության մակարդակն այնպիսին է, որ հավանաբար հենց այդպես էլ կլինի։ Բայց եթե նրանցից մեկը որոշի այլ գործով զբավել,  ես այդտեղ որևէ խնդիր չեմ տեսնում։

Հարցազրույցը՝ Կարինե Սարիբեկյանի

 Լրատվական աղբյուր՝ hayeli.am