«Դե Ֆակտո» N45 (2010թ.)

-Մենք թույլ չենք տա, որ հարաբերությունների կարգավորումը պայմանավորվի երրորդ կողմի` Ադրբեջանի շահերով

Արտգործնախարարի տեղակալ Շավարշ Քոչարյան

-Պարո՜ն Քոչարյան, նկատել եմ, որ արտգործնախարարությունը բավականին ծանրաբեռնված է աշխատում։ Դա այդպե՞ս է, և ի՞նչ աշխատանքներ են տարվում այնտեղ։

-Այո՜, արտգործնախարարությունը բավականին ծանրաբեռնված է աշխատում, և անելիքներն, իրոք, շատ են։ Դա բնորոշ է արտաքին գործերի գերատեսչություններին, քանի որ լուծման ենթակա բազմաթիվ ընթացիկ խնդիրներ կան։ Դրան կգումարեի լրացուցիչ խնդիրներ` պայմանավորված ՀՀ արտաքին քաղաքականության նախաձեռնողականությամբ։

-Նախարարության աշխատանքային թիմն այնպիսի՞ն է, որ կարողանա այդ բեռի տակից դուրս գալ, քանի որ այն խնդիրները, որոնք  նախագահն ուղղորդում է, ճակատագրական և վճռորոշ են մեր երկրի ապագայի համար։

-Արտգործնախարարությունում շատ բարձր որակի մասնագետներ կան, ովքեր ունեն աշխատանքային մեծ փորձ և ի վիճակի են իրականացնել իրենց առջև դրված խնդիրները։ Բայց դա ամենևին չի նշանակում, որ մենք պետք է ամփոփովենք մեր գերատեսչության շրջանակներում և չհենվենք նաև փորձագետների կարծիքի, տարբեր ոլորտների մասնագետների կարծիքի վրա։ Այս առումով տարբեր հարցերի շուրջ հաճախ խորհրդակցում ենք նաև փոխձագետների և վերլուծաբանների հետ։

-Պարո՜ն Քոչարյան, այսօր շատերը պնդում են, որ նախագահ Ս. Սարգսյանի այցը Լոնդոն կարելի է պատմական համարել։ Ո՞րն էր այդ այցի նպատակը։ Եվ՜ քաղաքական, և՜ դիվանագիտական առումով այն ի՞նչ  կտա Հայաստանի Հանրապետությանը։

-Նախագահի այցի մի քանի նպատակ ուներ։ Առավել նշանավոր իրադարձությունը  Միացյալ Թագավորության ագուհու հետ հանդիպումն էր և «Չեթմ Հաուզ»-ի ելույթը։  Նպատակն այդ հեղինակավոր ամբիոնից ելույթ ունենալն էր։ Ըստ էության, նախագահն իր ելույթում տվեց  մեզ համար սկզբունքային հարցերի պատասխանները` կապված և՜ ԼՂՀ հարցի կարգավորման հանգուցալուծման, և՜ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հետ։ Այդ ամբիոնից աշխարհին մեր սկզբունքային մոտեցումների մասին հստակ հայտարարելը չափազանց կարևոր իրադարձություն էր։

-Նախագահի ելույթի մեջ կար նաև վեկտոր եվրոպական և աշխարհի խոշոր պետություններին`  իրենք ինչո՞ւ չեն հետևում, թե ուր են գնում իրենց գումարները, որոնցով նավթ են գնում։ Նա նաև նշեց, որ Ադրբեջանը զինվում է այդ գումարներով։ Ինչպե՞ս կընկալի համաշխարհային հանրությունը,  կոպիտ ասած,  այս մեղադրանքները։ Թե՞ դա մեղադրանք չէր։

-Դա մեղադրանք չէր, այլ ընդամենը մատնանշում էր, որ այն շահերը, որ իրենք ունեն, պահանջում են կայունություն տարածաշրջանում։ Ի վերջո, նույն նավթ գնողը և գումարներ ներդնողը պետք է շահագրգիռ լինեն կայունության պահպանման հարցում։ Այդ փաստերը մենք հնչեցնում ենք նաև այլ ձևաչափերով։

-Հետևություններ անելո՞ւ են նավթ գնող երկրները։

-Մենք մեզ համար հետևություններ վաղուց արել ենք  և  պատրաստ ենք սցենարի ցանկացած զարգացման։ Բայց չեմ կարծում, որ նախագահի ելույթի այդ հատվածն անուշադրության մատնվի։

-ՀՀ նախագահը Լոնդոն մեկնելու ճանապարհին, երբ Թուրքիայի օդային տարածքով էր անցնում,  ուղերձ  հղեց Թուրքիայի նախագահին, վերջինս էլ պատասխանեց։ Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ քայլը, և դիվանագիտական գնահատականով` ինչպե՞ս է այն բնորոշվել։

-Եվս մեկ անգամ շեշտվեց այն հանգամանքը, որ հայկական կողմի նախաձեռնությամբ է ընթանում ամբողջ գործընթացը, և  մենք թույլ չենք տալիս, որ այն դուրս գա այն շրջանակներից, որոնց շուրջ եղել են պայմանավորվածությունները։ Մենք նախաձեռնել ենք երկու հարևան ժողովուրդների միջև բնականոն և քաղաքակիրթ հարաբերությունների հաստատման գործընթաց  և հայտնվել ամբողջ աշխարհի ուշադրության կենտրոնում։ Կարևոր հանգամանք է նաև այն, որ նախագահի ուղերձում նշվում է, որ մենք ըստ պայմանավորվածությունների ընթանում ենք առաջ։ Պատահական չէ, որ Թուրքիայի նախագահի պատասխանը չափազանց կոռեկտ էր, գրեթե որևէ ենթատեքստ չէր պարունակում և, ըստ էության, դա այն պատասխանն էր, որ նա պետք է տար նմանատիպ ուղերձ ստանալուց հետո։ Սա ևս մեկ դրական ազդակ տվեց։

Հոռետեսության մեծ ալիք բարձրացավ այն պահից, երբ թուրքական կողմը փորձեց  իր իսկ կողմից առաջ քաշվող նախապայմանները, ձգձգումները պայմանավորել կամ մեղքը բարդել Հայաստանի վրա` կապված Սահմանադրական դատարանի որոշման հետ։ Շատ հոռետեսներ ասում էին` տապալվեց ամեն ինչ,  բայց դրան հետևեցին շատ հետաքրքիր հայտարարություններ և՜ Վաշինգտոնից, և՜ Մոսկվայից, և՜ Եվրոպայից, որ պետք չէ Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ նախապայմաններ փնտրել։ Դա որոշում էր, որը ճանապարհ է բացել։ Մյուս կողմից` մենք ցույց ենք  տալիս, որ թույլ չենք տա` շեղվի գործընթացը։ Կա երկու շեղում, որ մեզ համար անընդունելի են.

1.փորձել գործընթացը օգտագործել ցեղասպանության եղելության հարցը կասկածի տակ դնելու համար,

2.փորձել այդ գործընթացը կապել երրորդ երկրի` Ադրբեջանի շահերի հետ։

-Շատերը պնդում են, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները մտնում են փակուղի, և  Թուրքիան սահմանը չի բացելու։ Իրականում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն ի՞նչ փուլում է այսօր, և ի՞նչ զարգացումներ կարող են լինել։

-Սա այն դեպքն է, երբ չարժե կանխատեսել, ուղղակի ես կարող եմ հիշեցնել նախորդ փորձը։ Նախքան արձանագրությունները Ցյուրիխում ստորագրելը, Թուրքիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաների շուրթերից հնչում էր, որ մինչև ղարաբաղյան հարցում չլինի առաջընթաց, նրանք չեն ստորագրելու, բայց ստորագրեցինք։ Հիմա մոտավորապես նմանատիպ մի իրավիճակ է։ Կարծում եմ, որ, այնուամենայնիվ, շատ դժվար կլինի թուրքական կողմին դուրս գալ այս գործընթացից։ Սա բացառիկ դեպք է, երբ տեսնում ենք, որ Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ն, Եվրոպան, աշխարհի գրեթե բոլոր պետությունները շահագրգիռ են նույն հարցի կարգավորման գործում։

-«Եվրոնյուզ»-ին տված  հարցազրույցում  Էրդողանն  այնքան հստակ է խոսում, որ ցանկացած գործընթաց իրենք կարող են և՜ սկսել, և՜ հետ կանգնել դրանից,  և՜ նորից սկսել, եթե իրենց շահերից չի բխում։  Ինչո՞ւ եք կարծում, որ Թուրքիան չի կարող դուրս գալ գործընթացից։

-Նա միշտ էլ կարող է դուրս գալ գործընթացից, բայց դրա համար պետք է  ունենալ որոշակի բացատրություն։ Գործընթացը տապալելու պատասխանատվությունը Թուրքիայի վրա է ընկնելու` իր բոլոր հետևանքներով։

-Այսինքն` պետք է ընդունել, որ գնդակը Թուրքիայի դաշտում է, և նա պետք է քայլ անի։

-Ավելին ասեմ, եթե նա փորձում է այդ քայլը չանել, ապա հայկական կողմի վրա այդ պատասխանատվությունը գցելու նրա փորձերը չեն արդարանում։ Մենք պետք է գիտակցենք, որ նույնիսկ վավերացմամբ խնդիրները չեն լուծվում։ Վավերացումից հետո  պետք է կյանքի կոչել արձանագրությունները։ Պատահական չէ, որ միջնորդները նույնպես խոսում են ոչ այնքան վավերացման, որքան դրանք կյանքի կոչելու մասին։

-Նախագահը հայտարարեց, որ  Թուրքիայի խորհրդարանի կողմից հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացումից հետո կվավերացնի Հայաստանի խորհրդարանը։ Ինչո՞ւ ենք մենք անպայման սպասում Թուրքիայի խորհրդարանի վավերացմանը։

-Դա տրամաբանական մոտեցում է։ Քաղաքական այն քննարկումները, որոնք սկսվեցին մեզանում և Թուրքիայում սեպտեմբերին, պետք է սկսվեին դեռ ապրիլին։ Նախաստորագրումից հետո թուրքական կողմը սկսեց պայմանավորվածություններին հակառակ հայտարարություններ անել, որից հետո եղան հայտարարություն ճանապարհային քարտեզի մասին, բանակցություններ կողմերի հետ և ի վերջո` ուշացում։ Ո՞վ էր մեղավորը. ակնհայտ է, որ թուրքական կողմը։ Երբ Ցյուրիխում ստորագրվում էին արձանագրությունները, հատուկ արարողություն էր նախատեսված ազդեցիկ պետությունների և կառույցների բարձրաստիճան անձերի մասնակցությամբ,  այդ ամենը ձգձգվեց միայն մեկ պատճառով, որ թուրքական կողմը փորձեց ստորագրումից հետո իր ելույթում որոշ ձևակերպումներ առաջ քաշել, ինչը, բնական է, մենք չէինք կարող թույլ տալ։

-Այս ամենը մեր դիվանագիտական հաջողության արդյո՞ւնքն էր։

-Կարելի է ձևակերպել հաջողություն, բայց ես կարծում եմ, որ այդ ամենը   ցույց է տալիս, որ մենք եղել և մնում ենք սկզբունքային, որ մենք չենք գնա քայլերի` ի հաշիվ մեր արժանապատվության և արժեքների։  Թուրքական կողմի նմանատիպ վարքագիծը, որի շարունակությունն էին փորձերը ՍԴ-ի որոշումն օգտագործել որպես առիթ իր կողմից գործընթացի ձգձգումը արդարացնելու համար, ապացուցեցին որ հայկական կողմը ավելի վստահելի է. նրա խոսքն ու գործն համընկնում են, ինչը բնորոշ չէ թուրքական կողմին։

-Կուզենայի` այս հարցին որպես քաղաքական գործիչ պատասխանեք։ Մենք բոլորս էլ հասկանում ենք, որ թուրքերի մեջ պանթուրքիզմի գաղափարները  և դրանց իրականացումն ամեն դեպքում կա, հետևաբար, եթե նրանք այդպիսի ձգտումներ ունենան, Հայաստանն իրենց ծրագրերի մեջ երկարաժամկետ չի կարող մտնել։  Հետևաբար, արժե՞  հարաբերություններ կարգավորել մի պետության հետ, որն իր հոգու խորքում քեզ չի հարգում։ Մյուս կողմից էլ` մենք  հարևաններ ենք և չենք կորչելու այս տարածաշրջանից։

-Նախ` պետք է նշեմ, որ պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը ձևափոխվում է, նոր բովանդակություն է ստանում, օրինակ,  նեոօսմանիզմի տեսքով։ Դա ենթադրում է իրականացման այլ մեխանիզմներ` ոչ թե Օսմանյան կայսրության վերականգնում, այլ նախկին կայսրության տարածքում ազդեցության տարածում, այդ թվում` տնտեսական ազդեցության։ Բնական է, որ այս պարագայում Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների չկարգավորված լինելը խանգարում է իրենց իսկ ծրագրերի իրականացմանը։ Այսինքն` արտաքին քաղաքականությունը կառուցվում է փոխադարձ շահերի վրա, դու պետք է գիտակցես ոչ միայն քո, այլ նաև մյուս կողմի շահերը։ Կարգավորումը հնարավոր է, եթե երկու կողմն էլ իրոք շահագրգիռ են։

-Ի՞նչ եք կարծում, սահմանը խելամիտ ժամկետում կբացվի՞։  

-Եկեք ճիշտ հասկանանք. խնդիրը միայն սահմանի պաշտոնական բացումը չէ։ Դրանից հետո լուրջ աշխատանք է սպասվում` կապված բեռնափոխադրումների համար նավահանգիստների օգտագործման, երկաթգծի վերագործարկման, էներգետիկ  ենթակառույցների աշխատանքի ներդաշնակեցման և բազմաթիվ այլ խնդիրների հետ։

-Մինչև ապրիլի 24-ը սահմանը կբացվի՞։  

-Դա ցույց կտա ժամանակը։ Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը մենք չենք կապում ո՜չ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման, ո՜չ էլ ապրիլի 24-ի հետ։

-Ինչո՞ւ ժողովրդավարական արժեքներ քարոզող Եվրոպան չի կարողանում հասկանալ, որ սուլթանական Ադրբեջանը չի կարող տիրել ԼՂՀ-ի նման ժողովրդավարական արժեքներով առաջնորդվող պետությանը։ Երևի թե կհամաձայնեք, որ Արցախն ավելի ժողովրդավարական պետություն է, քան Հայաստանը։

-Ես չէի ասի, որ միջնորդները ենթադրում են հարցի այնպիսի լուծում, որ ԼՂՀ-ն կրկին հայտնվի Ադրբեջանի կազմում։

-Այսօր ժամանակը չէ՞, որ մեր դիվանագիտությունը կարողանա ապացուցել, որ Արցախը կայացած  պետություն է, և ամոթալի է քննարկել այդ պետության կարգավիճակի հարցը։

-Իրականում դա առաջին հերթին ապացուցում է ինքը Արցախը` իր կայացած պետական կառույցներով, իրավական համակարգով, խորացող ժողովրդավարական ավանդույթներով։ Որքանով ԼՂՀ-ն դուրս գա տեղեկատվական շրջափակումից, այնքանով տեսանելի կլինեն նրա հաջողությունները, իսկ այդ դուրս գալն արդեն տեղի է ունենում։  Պատահական չէ, որ Ադրբեջանին անչափ նյարդայնացրեց ԼՂՀ  մարդու իրավունքների պաշտպանի անդամակցությունը եվրոպական մարդու իրավունքների պաշտպանների կազմակերպությանը։

-Այսօր խոսակցություններ կան, որ Ռուսաստանը պարտադրում է, որ Ղարաբաղի հարցն արագ  լուծվի։ Ռուսաստանի կողմից կա՞ ճնշում Հայաստանի և Ադրբեջանի վրա, որպեսզի այդ հարցն արագորեն լուծվի։

-Եվ՜ Ռուսաստանը, և՜ համանախագահ մյուս երկրները բազմիցս արտահայտել են իրենց դիրքորոշումը. իրենք շահագրգիռ են, որպեսզի այս հարցը լուծվի, բայց իրենք ոչ թե պարտադրում են լուծման եղանակ, այլ ձգտում են և օժանդակում, որ կողմերը գան համաձայնությունների, և իրենք կդառնան դրանց իրագործման երաշխավորը։ 

-Լուծում ունի՞ այս հարցը։

-Լուծումն այն է, որ Ադրբեջանը պետք է իրատեսական մոտեցում ցուցաբերի, իսկ նա մնում է իր իրականությունն աղավաղող քարոզչության գերին։

-Այսօր ամբողջ աշխարհը խոսում է Իրանի միջուկային նկրտումների մասին։ Իրանը հստակ հայտարարում է, որ միևնույնն է, իրենք ունենալու են միջուկային էներգիա։ Իրանի նախագահը հայտարարել է, որ իրենք արդեն միջուկային գերտերություն են։ Ի՞նչ է լինելու այս ամենի վերջը։ Արդյո՞ք ԱՄՆ-ն ռազմական ճանապարհով  կմտնի Իրանի տարածք, և, ընդհանրապես, այստեղ  Հայաստանի շահը ո՞րն է։ Մեզ պե՞տք է, որ մեր հարևան պետությունը դառնա միջուկային գերտերություն։  

-Առաջին հերթին մեզ կայունություն է պետք, մեզ պետք  չէ, որ Իրանում իրարանցումներ լինեն։ Ժամանակին կային տեսություններ, որոնց առ այսօր կողմնակիցներ կան, որ աշխարհի զարգացումը քաղաքակրթությունների բախումն է, այլ ոչ` երկխոսությունը։ Հայաստանի և Իրանի հարաբերությունները քաղաքակրթությունների երկխոսության լավ օրինակ են։ Մենք պետք է բարձր գնահատենք այդպիսի երկխոսության հիմք հանդիսացող մեր պատմամշակութային ժառանգության հանդեպ Իրանի Իսլամական Հանրապետության իշխանությունների  հոգատար վերաբերմունքը։ Իր հերթին նորանկախ Հայաստանի առաջին քայլերից էր իրանական մասնագետների ուժերով Երևանում պարսկական մզկիթի վերականգնումը։  

-Ինչպիսի՞ կանխատեսումներ կան, Իրանի տարածքում ռազմական գործողություններ կլինե՞ն։

-Առաջին տարին չէ, որ այդ մասին խոսվում է։ Կարծում եմ` Իրանի ղեկավարությունը բաց է երկխոսության համար։ ԱՄՆ-ի ներկա վարչակազմն էլ, ի տարբերություն նախորդի, հակված է երկխոսության։ Կա հնարավորություն խնդիրները լուծելու փոխհամաձայնության ճանապարհով։ Հայաստանը շահագրգռված է, որ տարածաշրջանը  լինի խաղաղ։ 

Սուսաննա Թամազյան