«Դե Ֆակտո» N126 (2016թ.)

Բուլղարիայում հայերի միության
երեւանյան գրասենյակի ղեկավար ԵՐԵՄ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

Ընտանիքը եկեղեցի է, նրա յուրաքանչյուր անդամ` մի ճրագ, և նրանց միջև առկա հոգևոր կապը սիրո և ներդաշնակության մթնոլորտ է ստեղծում ընտանիքում: Այդպիսի ներդաշնակ մթնոլորտում են մեծացել Երեմ և Հարություն Հովսեփյան եղբայրները, որոնց համար հայրենիքը բացարձակ արժեք է: Նրանց մղումը` օգտակար լինել հայրենիքին, ազնիվ է, հարգանքի արժանի, զերծ շահ հետապնդելու որևէ երանգավորումից:

-Պարո՛ն Հովսեփյան, Դուք և Ձեր եղբայրը կյանքի և գործունեության հայրենանվեր ճանապարհ եք անցել, քիչ եք խոսել կամ գրեթե չեք խոսել, բայց մեծ աշխատանք եք կատարել: «Դե Ֆակտո» ամսագրին հաջողվեց ստանալ հնարավորություն ներկայացնելու ձեր` Հովսեփյան եղբայրների գործունեությունը, գաղափարական, արժեքային համակարգը: Նախ` կխնդրեմ, համառոտ պատմեք Ձեր անցած ուղին:

-Իսկապես, մենք չենք սիրում խոսել մեր աշխատանքների մասին, քանի որ մեր պարտքն ենք համարում անել ամեն ինչ հայրենիքի համար, ինչ կարող ենք: Այդպիսի դաստիարակություն ենք ստացել մեր ծնողներից, այդպես ենք մեծացնում մեր երեխաներին, և կարծում եմ, որ դա ճշմարիտ ուղի է:
Ծնվել եմ 1964թ. փետրվարի 7-ին Երևանում, 1971թ. ընդունվել եմ Գայի անվան դպրոցը, որն ավարտել եմ 1981թ.: Դպրոցն ավարտելուց հետո ընդունվել եմ աշխատանքի «Ալմաստ» գործարանում` որպես երրորդ կարգի փականագործ-գործիքագործ: Նույն թվականին ընդունվել եմ Երևանի ժողովրդական տնտեսության ինստիտուտ: 1982թ. զորակոչվել եմ Խորհրդային բանակ: Ծառայությունից վերադառնալուց հետո աշխատել եմ Երևանի ոսկերչական գործարանում որպես փականագործ-գործիքագործ, Կոմերիտմիության ազատված քարտուղար, հետո` որպես ապրանքագետ: 1987թ. ավարտել եմ Ժողովրդական տնտեսության ինստիտուտը` ստանալով տնտեսագետ-ապրանքագետի որակավորում:
1988-1999թթ. աշխատել եմ «Ճշգրիտ սարքերի» գործարանում` որպես մատակարարման բաժնի պետ: 1989-1993թթ. աշխատել եմ «Արցախ» ձեռնարկությունում` որպես նախագահի տեղակալ: 1993-1996թթ. աշխատել եմ «Երազ» միավորումում` որպես գլխավոր ապրանքագետ: 1996-2004թթ. աշխատել եմ ՀՀ վարչապետի վերահսկողական ծառայությունում` որպես գլխավոր մասնագետ: 2004-2006թթ. աշխատել եմ Բուլղարիայի Հանրապետությունում` որպես «Հովսեփյան և որդիներ» ընկերության խորհրդի նախագահ: 2006-2008թթ. աշխատել եմ ՀՀ Ազգային ժողովի փոխնախագահի խորհրդական: 2004թ. Հայաստանում Բուլղարիայի հայերի միության գրասենյակի ղեկավարն եմ: 2007թ. դեկտեմբերի 24-ից մինչև 2008թ. հուլիսի 2-ը համատեղության կարգով աշխատել եմ Հայաստանի Հանրապետության Վերահսկիչ պալատում` որպես բաժնի պետ: Այնուհետև աշխատել եմ ՀՀ ԱԺ պատգամավորի օգնական:
Պետք է նշեմ, որ իմ աշխատանքային կենսագրության ընթացքում ինձ հաջողվել է գործարար կապեր ստեղծել Ռուսաստանի Դաշնությունում և Բուլղարիայում, իսկ դրանից ստացված հասույթի շնորհիվ հայրենիքին ուղղված ծրագրեր իրականացնել:

-Դուք մասնակցել եք ՀՀ սահմանների պաշտպանության և Արցախի ազատագրման համար մղվող մարտերին, նաև ազատազրկվել եք: Կպատմե՞ք` ինչպես դա պատահեց:

-Այդ տարիներին բոլորս զինված էինք ազգային գաղափարախոսությամբ, և դա այն զենքն էր, որ մղում էր դեպի սահման, դեպի մեր հայրենիքի անվտանգության և խաղաղության ապահովման: Այդ ժամանակ ստեղծվեցին տարբեր ջոկատներ, որոնք տեղակայվում էին ՀՀ և Արցախի տարբեր շրջաններում: Ես եղել եմ Երասխավանում, որտեղ ծանոթացել եմ Արցախի հերոս Մովսես Գորգիսյանի հետ: Այդ ժամանակ Հայաստանում դեռ տիրում էին կոմունիստական կարգերը, և գեներալ Սուրկովի հրամանով մեզ` ազատամարտիկներիս, ձերբակալեցին: Ես և Մովսես Գորգիսյանը հայտնվեցինք նույն բանտախցում, հետո հացադուլ հայտարարեցինք, որից մեր առողջական վիճակը վատացավ ու մեզ տեղափոխեցին հիվանդանոց: Որպես ազատամարտիկ` գրանցվել եմ ՀԱԲ-ում («Հայոց ազգային բանակ»), եղել եմ Միրզոյան Մայիսի` Ճայ Մայիսի ջոկատից:
Պետք է նշեմ, որ երբեք չեմ օգտվել ազատամարտիկներին տրվող որևէ արտոնությունից կամ գումարից, ինչպես նաև իմ կատարած պետական աշխատանքների աշխատավարձերից` դրանք թողնելով ազատամարտիկների անապահով ընտանիքներին:

-Պատերազմից հետո զբաղվել եք գործարարությամբ, ինչպիսի՞ն էր հայրենիքի հետ կապն այդ տարիներին:

-Պատերազմից հետո մեկնել եմ Մոսկվա, սակայն կապը հայրենիքի հետ երբևէ չի ընդհատվել: Այդ տարիներին պատերազմ ապրած Հայաստանը դժվար կացության մեջ էր, և յուրաքանչյուր փոքրիկ օգնությունն անգամ նշանակալի էր: Հետպատերազմյան տարիներին ձգտել եմ հնարավորինս օգտակար լինել Հայաստանին: Այդ ժամանակ ՀՀ պաշտպանության նախարար (այսօր` ՀՀ նախագահ) Սերժ Սարգսյանի կողմից հանձնարարականներ ստացա Հայոց նորաստեղծ բանակին աջակցություն ցուցաբերելու, մասնավորապես` 1995թ. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության առաջին` հաղթանակի շքերթի համար ձեռք բերել զինվորական հագուստի կտորը: Բանակին աջակցել եմ նաև սննդամթերքով և աջակցության այլ ծրագրերով: Մշտապես փորձել եմ օժանդակել Արցախի Ազատամարտիկների միությանը, որի կողմից ես և եղբայրս արժանացել ենք շնորհակալագրի` ցուցաբերած բարեգործական օգնությունների համար:

-Մեծ ավանդ եք ներդրել սփյուռքում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործում, որի համար ստացել եք բազմաթիվ պատվոգրեր և շնորհակալագրեր, 2008թ. պարգևատրվել եք Ֆ. Նանսենի հուշամեդալով: Դժվար չէ՞ր նման աշխատանքներ իրականացնելը:

-Ես և եղբայրս մեծ ջանքեր ենք գործադրել Հայոց ցեղասպանության իրողությունը ճանաչելի դարձնելու ուղղությամբ, պայքարել Հայ դատի համար: 2004 թ. Վառնայի քաղաքապետարանի հրապարակում տեղադրեցինք բազալտից պատրաստված խաչքար` ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության 90-ամյակի: Այս առիթով մենք Բուլղարիայի Հանրապետության նախագահ Գեորգի Պրվանովի կողմից արժանացանք շնորհակալագրի: Հատկանշական է, որ Բուլղարիայի նախագահը հանձնարարել էր Վառնայի քաղաքապետին, որպեսզի խաչքարի տեղադրման համար գտնեն մի այնպիսի գեղեցիկ, կենտրոնական վայր, որպեսզի հասարակության մեծ մասը հնարավորություն ունենա այն տեսնելու:
Մի հուշարձան էլ տեղադրել ենք Բատակ քաղաքում` նվիրված Բատակի 1876 թ. ապստամբությանը: Բացումը կատարվել է ապրիլի
24-ին: Տոշևո քաղաքում նույնպես խաչքար ենք տեղադրել:
Այդպիսի աշխատանքների թվում են` «Հայոց ցեղասպանությունը» գրքի բուլղարերեն հրատարակումը և տարածումը Բուլղարիայում, Հայոց ցեղասպանության 90-ամյակին, 100-ամյակին նվիրված միջոցառումների կազմակերպումը: Պետք է շեշտեմ, որ անչափ տպավորիչ էր Հայոց ցեղասպանության 90-ամյակի կապակցությամբ երաժշտագետ Արա Գևորգյանի «Ադանա» երգի բուլղարերեն լեզվով կատարումը հանրաճանաչ բուլղար օպերային երգիչ, տենոր Ցվետան Ցվետկովի կողմից, ով մասնակցել է նաև նույն երգի տեսահոլովակի պատրաստմանը Ծիծեռնակաբերդում:
Ամենաբարդը, իհարկե, Զորավար Անդրանիկի տունը ձեռք բերելու, նրա անունով հրապարակն անվանակոչելու, հուշարձանի տեղադրման աշխատանքներ էին:

-Կխնդրեմ` մի փոքր պատմեք, թե ի՞նչ դժվարություններ եք հաղթահարել:

-Իսկապես դժվարին ուղի ենք անցել, եղել են պահեր, երբ թվացել է, թե չի հաջողվի մեր նախաձեռնությունն իրականացնել, բայց շարունակել ենք բոլոր հնարավոր միջոցներով պայքարել` օգտագործելով մեր ծանոթություններն ու կապերը:
Ի վերջո, 2011 թ. Վառնայի խորհրդարանը միաձայն որոշեց քաղաքի հրապարակներից մեկն անվանել Անդրանիկ Զորավարի անունով, որտեղ և մենք ցանկացանք տեղադրել Զորավարի հուշարձանը, որում պատկերված է Բիբլիական Արարատը թիկունքին` հայության արդար դատի համար հավերժ պայքար խորհրդանշող բռունցքով մեր մեծ հայը` Զորավար Անդրանիկը: Հուշարձանը պատրաստվել է Հայաստանում, հեղինակը ես եմ: Հուշարձանի քարը հանվել է Արաքսի ափից, այն եզակի քար է` տուֆի և բազալտի խառնուրդ, որը մեզ նվիրել է մեր ընկեր Ռոստոմ Դանիելյանը:
Հուշարձանի նախագիծը համաձայնեցվել է եղբորս և Բուլղարիայի Հանրապետության պառլամենտի մշակութային հանձնաժողովի կողմից: Ընդհանրապես, բոլոր հուշարձանները հաստատվում են այդ հանձնաժողովի կողմից:
Մի փոքր պատմական անդրադարձ կատարելով` նշեմ, որ երբ Անդրանիկը 1907 թ. տեղափոխվում է Բուլղարիա, Բուլղարիայի ցարը Զորավարին 5 հա հողատարածք է նվիրում: Անդրանիկը հողակտորի մեծ մասը բաժանում է որբերին, անօթևաններին, իսկ մի փոքրիկ հատվածում իր ձեռքով տուն է կառուցում: Անդրանիկը Բուլղարիայում ապրում է ցեղասպանությունից փրկված հայ կնոջ հետ, ով մինչև նրա հետ ծանոթանալը, աղջիկ է ունենում: Մինչև վերջերս տան սեփականատերերն այդ աղջկա թոռներ էին, ովքեր այսօր ապրում են Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում: Մի քանի տարի առաջ, երբ նրանք ցանկանում էին տունը վաճառել, գնման առաջարկով դիմել են Բուլղարիայում ՀՀ դեսպանատուն: Սակայն ՀՀ դեսպանատնից դրական պատասխան չստանալով` պայմանագիր են կնքել թուրքական մի ընկերության հետ, որը ցանկանում էր տունը քանդել և փոխարենը բազմաբնակարանային շենք կառուցել: Երբ ես և եղբայրս իմացանք այդ մասին, անմիջապես գործի անցանք, քանի որ մեզ միշտ հետաքրքրել է Անդրանիկի տան ճակատագիրը, չէ՞ որ այն մեզ` հայերիս համար սոսկ տուն չէ, այն պատմամշակութային արժեք ունեցող շինություն է: Երկար բանակցություններից, քաշքշուկներից հետո հնարավոր եղավ սեփականատերերի հետ համաձայնության գալ ու տունը գնել:
Մենք նպատակ ունենք վերականգնել տան հին տեսքը, վերածել այն Զորավար Անդրանիկի անվան տուն-թանգարանի: Արխիվներից գտել ենք Անդրանիկի հին տան լուսանկարները, ըստ որոնց ցանկանում ենք իրականացնել նրա տան վերականգնման աշխատանքները, քանի որ ներկայիս տունը շատ է ձևափոխված:
Պետք է հպարտությամբ ավելացնեմ, որ Անդրանիկի տան տանիքին կարելի է տեսնել հայկական զինանշանը և դրոշը, որոնց նկատմամբ որևէ ազգի ներկայացուցիչ ոտնձգություն թույլ չի տվել:

-Հուշարձանը տեղափոխվել է Թուրքիայի տարածքով, անցել Շապին-Գարահիսարով, ինչը բավականին ռիսկային քայլ էր: Կպատմե՞ք` ինչպես հաջողվեց:

-Հուշարձանը Բուլղարիա պետք է տեղափոխեինք Թուրքիայի տարածքով: Խոչընդոտներ չառաջանալու պատճառով հուշարձանի տեղափոխումը գաղտնի էինք պահում: Թուրքական լոբբին շատ ուժեղ է Բուլղարիայում, և նրանք Թուրքիայի պատկան մարմիններին տեղեկացրել էին, որ տեղափոխվելու է Անդրանիկի արձանը: Մենք լուրեր էինք տարածել, որ տեղափոխելու ենք բուլղար բանաստեղծ Պեյո Յավորովի արձանը: Յավորովը, ում անունն է կրում Երևանի Աջափնյակ թաղամասի դպրոցներից մեկը, եղել է Հայաստանի անկախության ջատագովներից և բանաստեղծություններ է գրել հայերի մասին, նշանավոր է նրա «Հայեր» բանաստեղծությունը:
Ու երբ Թուրքիայի մաքսատանը հուշարձանը տեղափոխողներին հարցնում են, թե ում արձանն է, պատասխանը հնչում է` Յավորովի, և միայն այդպես է հնարավոր լինում տեղափոխել հուշարձանը: Ողջ ճանապարհին մենք մեքենայով լարված հետևում էինք այդ ողջ գործընթացին` հույս ունենալով, որ մեր նախաձեռնությունը չի ձախողվի: Իրականության պարզ դառնալուց հետո այս պատմությունը մեծ աղմուկ է առաջացնում Թուրքիայում, որին անդրադառնում են անգամ թուրքական թերթերը. «Հայերը կարողացան մեր քթի տակով անցկացնել Թուրքիայի համար հարյուր տարի առաջ պատուհաս դարձած, իսկ հայերի համար զորավար համարվող Անդրանիկի հուշարձանը, իսկ մեր մաքսակետերը հսկողները քնած էին ավանակի ականջում»:
Հուշարձանի բացմանը մասնակցեցին Բուլղարիայի հասարակական-քաղաքական շրջանակների և իշխանությունների ներկայացուցիչները: Մենք այս կերպ փորձում ենք Բուլղարիայում վերականգնել հայկական հետքերը:
Այժմ մենք փնտրում ենք Գարեգին Նժդեհի տունը Պլովդիվ քաղաքում:

-Ինչպիսի՞ գնահատականների արժանացավ Զորավար Անդրանիկի հետ կապված ձեր նախաձեռնությունը բուլղարական մամուլում և մտավորականության շրջանակներում:

-Որպեսզի առավել դիցուկ լինեմ, մեջ բերեմ Բուլղարացի հայտնի պատմաբան Միխայիլ Սավովի խոսքերը. «Անդրանիկի մասնակցությունը Բալկանյան Առաջին պատերազմին նաև բուլղարացի ժողովրդի հարստությունն է: Գեներալ Անդրանիկն ուներ խիզախ ու երկաթյա սիրտ, որով ոչ միայն սխրանքներ էր գործում պատերազմի դաշտում, նա մեծ մարդասեր էր, բուլղարացի որբ և անօթևան մանուկների հավաքագրման ծրագիր էր իրականացնում, մենք երախտապարտ ենք գեներալ Անդրանիկին, նա մեր պատմության անբաժան մասնիկն է»:
Իսկ ազգայնական «Ատակա» կուսակցությունը, որի համառ ջանքերով Բուլղարիայի խորհրդարանում բազմիցս են հայտնվել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման օրինագծեր, իր պաշտոնական կայքում գրել է. «Գեներալ Անդրանիկ Օզանյանը 1912-1913թթ. կամավոր նվիրվեց բուլղարացիների և մակեդոնացիների ազատագրման դատին, նա արժանացավ Արիության խաչին, նա իսկական հերոս էր, իսկ Վառնայում նրա արձանի տեղադրումը նվազագույն հարգանքի և երախտիքի նշան է»:

-Ինչպե՞ս կբնութագրեք իրական հայրենասերին:

-Իմ պատկերացմամբ` իրական հայրենասերն այն մարդն է, ով ցանկանում է անշահախնդրորեն օգտակար լինել իր երկրին, ավելացնել պետական բյուջեն, ու որևէ պաշտոն զբաղեցնելիս երբևէ չի մտածում չարաշահումների գնալու մասին: Իրական հայրենասերը գեղեցիկ և օրինակելի ընտանիք է կազմում, մեծացնում ազգային արժեքներ կրող սերունդ, որը պետք է դառնա իր երկրի բարեկեցիկ ապագայի երաշխավորը:
Կարծում եմ` եթե ամեն հայ այդպես մտածի, ապրի և արարի, ապա մեր հայրենիքը կարճ ժամանակում կվերածվի հզոր պետության:

-Ձեր` երկու եղբայրների հարաբերությունները օրինակելի են և ոչ հաճախ հանդիպող: Կպատմե՞ք` ինչպես եք այդպես ներդաշնակ և փոխլրացնող հարաբերություններ ստեղծել:

-Մենք իսկապես լավ եղբայրներ ենք, հիանալի ընկերներ: Ես ավագ եղբայրն եմ, իմ ու Հարությունի տարբերությունը տասը տարի է: Հորս վաղաժամ մահը մեզ մեծ ցավ պատճառեց, սակայն ես` որպես տան ավագ որդին, թույլ չտվեցի, որպեսզի ընտանիքս ընկճվի, փորձեցի լրացնել հորս պակասը:
Մենք բոլոր որոշումները կայացնում ենք համատեղ, խորհրդակցում միմյանց հետ, ունենք նույն գաղափարական, արժեքային համակարգը, համախոհներ են: Մեծ հարգանք և սեր կա նաև մեր ընտանիքների միջև: Ես հպարտանում եմ, որ Հարությունի նման եղբայր ունեմ:

-Մի փոքր պատմեք Ձեր ընտանիքի մասին:

-Ամուսնացած եմ, ունեմ հայկական, ավանդական ընտանիք, երեք երեխա` երկու դուստր, մեկ որդի: Երկու աղջիկներս ավարտել են դպրոցը ոսկե մեդալով, երկուսին էլ Հայաստանի Հանրապետության նախագահը պարգևատրել է ոսկե մեդալով: Աղջիկներս սովորում են ԵՊՀ միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետում, տղաս փոքր է` վեց տարեկան, սովորում է դպրոցում, առաջին դասարան է: Կինս օտար լեզուների մասնագետ է, հիանալի կին և մայր:
Իմ երեխաները մեր արժեքների կրողներն են, իմ և եղբորս գաղափարական ազդեցությունը մեր երեխաների վրա շատ մեծ է: Վստահ եմ, որ նրանք լինելու են հայրենիքի արժանի զավակներ և իրենց գործով ծառայելու են հայրենիքին: Այլ կերպ չի կարող լինել:

-Առջևում Ամանոր է, ինչպե՞ս եք այն անցկացնում, և ո՞րն է Ձեր ամանորյա երազանքը:

-Շատ կցանկանայի, որ Ամանորը մենք` եղբայրներով, մեկ հարկի տակ անցկացնեինք, բայց, ցավոք, հեռավորությունը թույլ չի տալիս: Իսկ իմ երազանքը մեկն է` ունենալ հզոր և խաղաղ հայրենիք...

Հարցազրույցը`
Սուսաննա Թամազյանի