«Դե Ֆակտո» N92 (2014թ.)

Հայաստանում` Երևանում տեղակայված անկախ հետազոտական կենտրոնի` Տարածաշրջանային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն

Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը

Հայաստանի և Թուրքիայի նախագահների` միմյանց երկրներ կատարած պատմական այցերից ի վեր, ինչը ստացավ “ֆուտբոլային դիվանագիտություն” անվանումը, հարաբերությունների կարգավորման երբևէ խոստումնալից գործընթացը կանգ առավ, և թեպետ Հայաստանի և Թուրքիայի արտգործնախարարները 2009թ. հոկտեմբերին ստորագրեցին երկու աննախադեպ արձանագրություններ, ներգրավվածությունն այժմ պետական մակարդակով դադարեցված է, և Թուրքիան վերադարձել է իր նախկին կոշտ դիրքերին։ Այնուամենայնիվ, ի հեճուկս այս հետընթացին` առկա  են լավատեսության նոր նշաններ, քանզի մի քանի գործոններ ստիպում են Թուրքիային կրկին ներգրավվել այդ գործընթացում և վերադառնալ բանակցությունների սեղանին։

Վերագտած լավատեսություն

Ավելի կոնկրետ` առկա լավատեսությունը բխում է երկու գործոններից։ Առաջինը կապված է Հայաստանի հետ։ Նոր, դինամիկ քաղաքական փոփոխությունների շրջանը հավանականություն է  ստեղծում ավելի բարձր մակարդակի քաղաքական կամքի առաջացման և ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի համար իր սեփական ժառանգությունը թողնելու առումով։ Երկրորդ պատճառը Թուրքիան է, երբ Հայաստանի հետ դիվանագիտական ներգրավվածության վերսկսումը այժմ ընկալվում է որպես մեծ քայլ տարածաշրջանային ավելի լուրջ խաղացող դառնալու`  Թուրքիայի ռազմավարական նկրտումների ճանապարհին։ Ավելի խորը մակարդակում Թուրքիան շարժվում է Հայոց ցեղասպանության հարցում ճնշումների ուժգնացման նկատառումով` հաշվի առնելով 2015թ. Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցը։ Սա մեկ այլ դրդապատճառ է հանդիսանում Թուրքիայի համար, որպեսզի վերջինս ցանկանա Հայաստանի հետ գործընթացի “վերսկսում”։

Թեպետ լավատեսության նախանշաններ առկա են, սակայն Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման տեսլականը շարունակում է կախված մնալ Թուրքիայից և քանզի Հայաստանում իրավիճակի ընկալումը և քաղաքականությունը սպասում է Թուրքիայի քայլին, կարիք կա ևս մեկ անգամ վերհիշելու երկկողմանի շահերը հարաբերությունների կարգավորման և փակ սահմանների վերաբացման դեպքում։ Ռիսկերի մասին խոսելիս պետք է նշել, որ դրանք առկա են, եթե Թուրքիան չկարողանա բավականաչափ շուտ վերսկսել գործընթացը, և Հայաստանի համբերությունը սպառվի, ինչը դիվանագիտության հաջորդ փուլը կդարձնի շատ ավելի դժվար։ Ինչպես արդեն ասվեց հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարը կախված է Անկարայի ռազմավարական հաշվարկներից, և հենց այդ պատճառով թուրքական կողմը կարող է վերադառնալ սառեցված գործընթացին սպասվածից ավելի շուտ։ Դեպքերի նմանատիպ զարգացման հավանականությունը բխում է այն փաստից, որ ինչպես Շվեյցարիայի միջնորդությամբ անցկացված առաջին գաղտնի դիվանագիտական շփումները Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հիմնված էին Թուրքիայի կողմից իր ազգային ռազմավարական շահերի վերագնահատման վրա, այնպես էլ այժմ` թուրքական արտաքին քաղաքականության առջև կանգնած մարտահրավերների չափերը կարող են ևս մեկ վերաիմաստավորման պատճառ հանդիսանալ։ Թուրքական արտաքին քաղաքականության նմանատիպ վերաիմաստավորումը բխում է Թուրքիայի առջև ծառացած վհատեցնող և խրթին երկարաժամկետ դժվարություններից, ինչպես օրինակ հարևան Սիրիայում տեղի ունեցող զարգացումները, Իրանի միջուկային ծրագրի խնդիրը և Իսրայելա-թուրքական ահագնացած հակամարտությունը։ Արտաքին քաղաքական այս մարտահրավերները, որոնք շատերը Թուրքիայում քննադատում են և անվանում Թուրքիայի ուժի և ազդեցության համար չափազանց մեծ հակասություններ, որոնք նույնպես դժգոհության ավելի խորը պատճառ են հանդիսանում, ինչը և արտահայտվեց 2013թ. մայիսին Թուրքիայի իշխանությունների դեմ կազմակերպված ցույցերում։

Այս կոնտեքստում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ հստակ և անհապաղ հաջողության բացակայությունը կարող է հանգեցնել Հայաստանի հետ գործընթացի վերսկսմանը, ինչն էլ հնարավորություն կստեղծի ավելի արագ հաջողության` առանց որևէ երկարաժամկետ ներդրումների և քաղաքական կապիտալի կիրառման. սա Թուրքիային հարկավոր է ավելի խրթին մարտահրավերներին, ինչպիսիք են, օրինակ, սիրիական, իրանական և իսրայելական խնդիրը, անդրադառնալու համար։ Ավելին, հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի դադարեցումը վնասեց նաև Թուրքիայի հայտարարած “զրո խնդիրներ հարևանների հետ” քաղաքականությունը։ Ընկալվելով որպես ձախողում` գործընթացի դադարեցումը բացասաբար անդրադարձավ նաև Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեթ Դավուդօղլուի  վրա` նոր կասկածներ հարուցելով վերջինիս քաղաքական տեսլականի և նույնիսկ անձնական անկեղծության առումով։

Այդուամենայնիվ, կարգավորման գործընթացի վերսկսումը ներկայումս թուրքական իշխանություններից կպահանջի հաստատակամություն շատ ավելի անկեղծ ոճով հայկական խնդրին և դրա հետ կապված բոլոր հետևանքներին ադրադառնալու համար։ Միայն այդ դեպքում գործընթացի երկրորդ փուլը կարող է աշխատել, հատկապես երբ միջազգային հանրության մեծամասնությունը կարգավորման գործընթացին այլ կերպ է նայում, քան Անկարան։ Բոլոր սպասումները ուղղված են Թուրքիային, իսկ Հայաստանը ընկալվում է որպես գործընթացին հետևողականորեն հանձնառու կողմ։ Ուստի հարաբերությունների կարգավորման խնդիրը Թուրքիայի համար հանդիսանում է ինչպես փորձություն, այնպես էլ հնարավորություն, և Թուրքիան ինքը պետք է որոշի` օգտվել դրանից, թե ոչ։

Փակ Սահմանը

1993թ. ի վեր, երբ Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ սահմանը, այդ խնդիրը դարձավ Հայաստանի ազգային անվտանգության հիմնական շարժիչ գործոնը։ Ադրբեջանի հետ ունեցած փակ սահմանից ավելի շատ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայութունը և փակ սահմանը ավելի խորացրեցին սպառնալիքի ընկալունը, որն արդեն իսկ գոյություն ուներ, ինչն իր հերթին հանգեցրել էր Թուրքիայի կողմից եկող վտանգի չափազանցված վախին։ 

Մինչդեռ Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի շրջափակումը բնական արդյունք էր Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ ունեցած կոնֆլիկտի, դրա առաջնային ազդեցությունը հանգեցրեց մթերքի և հիմնական ապրանքների պահեստավորման, կտրուկ ծագած և լրջագույն էներգետիկ ժգնաժամի, ինչպես նաև  մեկուսացման շրջանի։ Հայաստանը ստիպված էր հարմարվել իրավիճակին և փորձեց բավարարել ճգնաժամի հարուցած սոցիալ-տնտեսական պահանջները` կենտրոնանալով միայն հյուսիսում Վրաստանի հետ ունեցած արտաքին առևտրային ուղղության վրա։ Նման իրավիճակը, սակայն, կախվածության բարձրացող աստիճան առաջացրեց Վրաստանից, որպես միակ ուղի ռուսական էներգակիրների և ապրանքների համար։ Այս կախվածությունը արագորեն օգտագործվեց վրացիների կողմից, և տրանզիտային վճարները բարձրացվեցին` գերազանցելով շուկայական գները։ Արտաքին երկրորդ առևտրային ճանապարհը, որը փոքր անցակետ էր հանդիսանում հարավում` Իրանի հետ, պահանջված ենթակառուցվածքների բացակայության պատճառով չէր կարող այլընտրանք հանդիսանալ։

Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի հետ ունեցած փակ սահմանը վաղուց արդեն կորցրել է իր նշանակությունը, որպես ստիպողական միջոց զիջումներ կամ համաձայնություն կորզելու համար։ Հայաստանը ոչ միայն կարողացավ հարմարվել այդ իրավիճակին, այլ նաև սկսեց գրանցել տպավորիչ տնտեսական աճ։ Շատ դեպքերում նաև փակ սահմանի ազդեցությունը միավորեց Հայաստանի (և Ղարաբաղի) բնակչությունը։ “Պաշարված լինելու ընկալումը” հաղթահարեց նաև ներքին պառակտումները և հանգեցրեց կուռ միասնության` գերազանցելով հարևաններին։ Թեպետ նմանատիպ արհեստածին տնտեսական իրավիճակի կառուցվածքային ազդեցությունը կարող է հանգեցնել տնտեսական այնպիսի զարգացման, որտեղ բացակայում է տնտեսության բնական համեմատական առավելությունը կամ պետության բնականոն առևտրի ընթացքը, այնուամենայնիվ Հայաստանի տնտեսության վրա շրջափակման երկարաժամկետ ազդեցությունը սպասվածից շատ ավելի փոքր էր։

Հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի վերսկսման հեռանկարը

Հայ-թուրքական պաշտոնական դիվանագիտության դադարեցումից ի վեր, երկու պետությունների միջև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն այժմ սահմանափակվում է քաղաքացիական հասարակության հանդիպումներով և ոչ պաշտոնական փորձերով, որոնք միտված են գործընթացը կենդանի պահելուն այնքան ժամանակ, մինչ երկու կողմերը կկարողանան վերսկսել դիվանագիտական գործընթացը։ “Հարաբերությունների կարգավորման” խնդիրը պետք է համապատասխան կերպով ընկալվի և Թուրքիայի կողմից ցանկացած նախաձեռնություն, սահմանը վերաբացելու և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ, պետք է դիտվի որպես նվազագույն սպասված քայլ երկու հարևան պետությունների միջև։ Այս առումով Հայաստանի հետ նույնիսկ երկու արձանագրություն ստորագրելով` Թուրքիան չպետք է չափից ավել գովաբանվի կամ պարգևատրվի, այլ դա պետք է ընկալվի որպես առաջին քայլ Թուրքիայի առջև ծառացած ավելի հիմնարար մարտահրավերների հաղթահարման ճանապարհին, ինչպիսիք են, օրինակ` քրդական հարցը, Կիպրոսի խնդիրը և շատ ավելի խորը բարեփոխումների պահանջարկը։

Այսպիսով, Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիայի համար հանդիսանում է նաև որոշիչ փորձություն իր ռազմավարական ապագայի առումով, ինչպես նաև հիմնական ցուցիչ վերջինիս` Եվրամիություն մուտք գործելու համար։ Ավելին, Հայաստանի հետ սահմանի բացումը նոր ռազմավարական հնարավորություն կհանդիսանա Թուրքիայի համար երկրի արևելյան աղքատ շրջաններում տնտեսական ակտիվություն հարուցելու առումով, ինչը հիմնական դեր կկատարի արդեն իսկ անհանգիստ քրդաբնակ արևելյան շրջաններում տնտեսական կայունացման գործում` այսպիսով լուծելով ազգային անվտանգության կարևորագույն առաջնահերթություններից մեկը հանդիսացող հարցը. քրդական ահաբեկչության և անջատողականության պատճառների վերացումը տնտեսական հնարավորությունների ստեղծմամբ։

Հայաստանի համար Թուրքիայի հետ բաց սահմանը հնարավորություն կընձեռեր ոչ միայն հաղթահարելու շրջափակումն ու մեկուսացումը, այլ նաև կամուրջ հանդիսանալու դեպի ավելի մեծ շուկաներ, որոնք անհրաժեշտ են տնտեսական աճի և զարգացման համար։ Ի հավելումն սրան` հայ-թուրքական սահմանի վերաբացումից բխած կոմերցիոն և տնտեսական ակտիվությունը երկու երկրների միջև համապատասխան առևտրային կապեր կստեղծի, ինչն իր հերթին կհանգեցնի մաքսային և սահմանային անվտանգության հարցերում երկկողմանի ավելի պաշտոնական համագործակցության։ Երկկողմանի առևտրային հարաբերությունների և միջսահմանային համագործակցության նմանօրինակ խորացմանն անկասկած կհաջորդի դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը։  Այս առումով, հայ-թուրքական փակ սահմանի բացումը ոչ միայն էական առաջընթաց կարձանագրի առևտրային կապերի և տնտեսական հարաբերությունների կերտման հարցերում, այլ նաև կարող է ծառայել որպես խթան հակամարտությունների հակված Հարավային Կովկասում ավելի լայն կայունություն և անվտանգություն տարածելու գործում։

Սպասելով Թուրքիային

Հարաբերությունների կարգավորման առումով Թուրքական իշխանությունները դեռ հստակ նշաններ ցույց չեն տվել, առ այն, որ պատրաստ են և ցանկանում են վերադառնալ Հայաստանի հետ դիվանագիտության։ Թուրքիայի կողմից Հայաստանին ներգրավելու այս դժկամությունը կապված է մի քանի միտումների հետ, այդ թվում Թուրքիայի համար ավելի կարևոր առաջնահերթությունների առկայությունը, ինչպիսիք են հարևան Սիրիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները, քրդական հարցը, և ամենաճնշողը` ներքին “հեղափոխությունը” Թուրքիայում։ Ավելի կոնկրետ, վերջին տարիների ընթացքում Թուրքիայի Հանրապետությունը հանձն է առել նշանակալի ռազմավարական վերակողմնորոշում, որը բխում է իր ազգային պատկանելիության հիմքերի խորը վերաիմաստավորումից։ Այս գործընթացը ուժգնանում է նաև ներքին բարեփոխումների և արտաքին մարտահրավերների համակցության արդյունքում։

Միանշանակ, այս փուլում փոփոխությունների ամենատեսանելի շարժիչ ուժերից մեկը կենտրոնացած է Եվրոպական միություն Թուրքիայի մուտք գործելու, հիասթափություն հարուցելու աստիճան, դժվար գործընթացի վրա։ Ավելի լայն դիտակետից, սակայն, պարզ է դառնում, որ Թուրքիայի ներսում ներքին ժողովրդավարական փոփոխություններն ավելի մեծ և էական դեր են խաղացել երկրում փոփոխությունների առաջընթացի  գործում։ Վերջին տարիներին ժողովրդավարացումը շատ ավելի խորը կոնտեքստներում է արտահայտվել` անցնելով նույնիսկ ամենալավատեսական ակնկալիքները և անդրադառնալով այնպիսի քաղաքականապես զգայուն և “արգելված” խնդիրներին, ինչպիսիք են քրդական և հայկական հարցերը, Կիպրոսի խնդիրը, ինչպես նաև ներկայիս Թուրքիայում փոքրամասնությունների և կանանց կարգավիճակը։

Իրական մարտահրավերն ու բեռը դրված է այժմ Թուրքիայի ուսերին։ Թուրքիան էր, որ փակեց Հայաստանի հետ սահմանը 1993թ. և դադարեցրեց դիվանագիտական հարաբերությունները` այդպիսով սատարելով Ադրբեջանին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ մղվող պատերազմում։ Եվ, ինչն ամենաէականն է, Թուրքիայի առջև ծառացած է Հայոց ցեղասպանության ժառանգության հետ բախվելու պահանջը։

Միաժամակ, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը ռազմավարական հնարավորություն է հանդիսանում, որը Թուրքիան կարող է կորցնել, հատկապես հաշվի առնելով դիվանագիտական սպառնալիքների և քաղաքական կոշտ դիրքավորման տարափը, որի նպատակն էր շահել ազգայնական խմբերի համակրանքը ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ Ադրբեջանում։    

Հարաբերությունների կարգավորման խնդիրը, այնուամենայնիվ, պետք է համապատասխան կերպով ընկալվի և Թուրքիայի կողմից ցանկացած նախաձեռնություն սահմանը վերաբացելու և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ պետք է դիտվի որպես նվազագույն սպասված քայլ երկու հարևան պետությունների հարաբերություններում։ Այս առումով, նույնիսկ եթե Թուրքիան վավերացնի և իրականացնի արձանագրությունները,  չպետք է չափից շատ գովաբանվի կամ պարգևատրվի, քանզի նման որոշումը կլինի միայն առաջին քայլը Թուրքիայի առջև ծառացած ավելի հիմնարար մարտահրավերների հաղթահարման ճանապարհին, ինչպիսիք են օրինակ քրդական հարցը, Կիպրոսի խնդիրը և շատ ավելի խորը բարեփոխումների պահանջարկը։ Այսպիսով, Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիայի համար հանդիսանում է որոշիչ փորձություն ինչպես իր ռազմավարական ապագայի առումով, այնպես էլ հիմնական ցուցիչ վերջինիս` Եվրամիության անդամակցության գործընթացում։

Ռիչարդ Գիրագոսյան

Թեհմինա Արզումանյան

 * Richard Giragosian is the Director of the Regional Studies Center (RSC), an independent think tank in Yerevan, Armenia.

The Armenian-Turkish “Normalization” Process

Since the historic, first-ever reciprocal visits of the Armenia and Turkish presidents to each country in what became know as “football diplomacy,” the once promising “normalization” process has dramatically stalled.  Although capped by the signing of two groundbreaking diplomatic protocols by the Armenian and Turkish foreign ministers in October 2009, official state-level engagement is suspended, with Turkey retreating to its previously hard-line positions.  Yet against this backdrop, there are renewed signs of optimism, as several factors are now driving Turkey to reengage and return to negotiations.

Renewed Optimism

More specifically, this optimism stems from two major drivers.  First, for Armenia, the onset of a new dynamic political transition offers a fresh opportunity for a greater degree of political will and a chance for Armenian President Serzh Sarkisian to craft his own legacy.  And second, for Turkey, a return to diplomatic engagement with Armenia is now accepted as a crucial step to meet broader Turkish strategic aspirations of becoming more of a regional player.  And on a deeper level, Turkey is also driven by its perception of mounting pressure over the Armenian genocide, as momentum builds toward 2015, the 100th anniversary of the genocide, representing another incentive for Turkey to seek a “restart” in its engagement of Armenia. 

Yet even in light of such renewed optimism, the outlook for Armenian-Turkish normalization remains largely dependent on Turkey.  And as both perception and policy in Armenia is now steadfast in waiting for Turkey to make a first move, there is a need to rearticulate the shared benefits of normalizing relations and re-opening the closed border.  Further, in a broader context, the risk is another missed opportunity, whereby Turkey fails to engage soon enough and Armenian patience lessens, which will only make the next stage of diplomacy even harder and more difficult.  But just as the outlook for normalization largely depends on strategic calculations in Ankara, the Turkish side may actually consider a return to the stalled normalization process sooner than expected.  Such a scenario stems from the fact that as the launch of the initial Swiss-mediated secret diplomatic talks between Armenia and Turkey were based on a Turkish reassessment of its strategic national interests, the scale and scope of challenges facing Turkish foreign policy today may trigger yet another reappraisal.  Such a reappraisal of Turkish foreign policy stems from the daunting and complex longer term obstacles facing Turkey, as evident in recent developments in neighboring Syria, over the Iranian nuclear program and from the heated confrontation between Turkey and Israel, for only some examples.  These foreign policy challenges, which many in Turkey criticize as an overly ambitious bid to project Turkish power and influence, have also emerged as an underlying cause of dissent driving the recent wave of demonstrations against the Turkish government that erupted in May 2013.

In this context, the lack of any clear or immediate success in Turkish foreign policy may actually result in reengaging Armenia, with normalization offering a more immediate gain, without the long-term investment and political capital required in overcoming the more complex challenges to Turkey in charting a course in dealing with the Syrian, Iranian and Israeli issues, for example.  Moreover, the suspension of the normalization process has also damaged Turkey’s proclaimed strategic policy of seeking “zero problems” with its neighbors.  Seen as a failure, the breakdown in normalization has also damaged Turkish Foreign Minister Ahmet Davutoglu, posing new doubts over his political vision and even his personal sincerity. 

Nevertheless, the restart of the normalization process would now require a determination by the Turkish government to treat the Armenian issue, and all of its inherent implications, in a demonstrably more sincere manner.  Only then could a second round of engagement work, especially as much of the international community sees the normalization issue quite differently than many in Ankara, as expectations remain firmly on Turkey only, with Armenia largely perceived as being consistently committed to normalizing relations.  Thus, the normalization issue now stands as both a test but also as an opportunity for Turkey, but one largely for Turkey to either seize or miss alone.   

The Closed Border

Since Turkey closed its border with Armenia in April 1993, the issue has been a major driver shaping Armenian national security.  Even more than the closed border with Azerbaijan, the lack of diplomatic relations and sealed border with Turkey has only deepened an already serious degree of threat misperception within Armenia, which led to an exaggerated fear of the “threat from Turkey.”  Moreover, the situation also led to a public and policy view of the closed border as a “blockade,” reflecting both the severity and scale of the Armenian perception of threat.  Although the term blockade usually refers to the maritime interdiction, interference and denial of trade and transport to a nation’s port and coastline, in the case of Armenia, it was seen as “encirclement,” or as a total East-West closure of Armenian land borders with both Azerbaijan and Turkey.   The blockade of Armenia, therefore, was especially powerful as it included a full disruption of trade, transport and energy links, and its effects were magnified by the landlocked nature of Armenia.

While the imposition of the blockade by Azerbaijan was a natural result of the conflict with Armenia over Nagorno Karabakh, its initial impact resulted in an immediate and devastating shortage of foodstuffs and basic commodities, an abrupt and severe energy crisis, and a period of isolation.  Armenia was forced to quickly adapt to the sanctions and strove to accommodate the social and economic demands of crisis by concentrating on its sole remaining external trade link northward through Georgia.  The structural effects, however, of such adaptation fostered a degree of mounting dependence on Georgian territory as its sole source for Russian energy and goods.  This dependence was quickly exploited by the Georgians as transit and tariff fees quickly exceeded normal market rates.  The second external trade route, consisting of a small border crossing point southward through Iran, was without the infrastructure necessary to provide an immediate alternative. 

Overall, the closed Turkish border with Armenia has long surpassed its utility as a coercive measure to induce concession or compromise.  Not only was Armenia able to adapt, it has achieved impressive rates of economic growth.  In some ways, the effect of the blockade actually unified the Armenian (and Karabakh) population.  This “siege mentality” also withstood internal divisions and enhanced outward unity far beyond that of its neighbors.  Although the structural effects of such an artificial economic situation tends to foster economic development that does not correspond with an economy’s natural comparative advantage or conform to a country’s normal direction of trade, the lasting impact of the blockade on the Armenian economy was far less than originally anticipated.

The Outlook for Resuming Normalization

In the wake of the suspension of official Armenian-Turkish diplomacy, the normalization process between the two countries now remains limited to civil society exchanges and “track two” efforts that seek to “sustain the momentum” until the two sides can diplomatically reengage.  The issue of “normalization” must be seen in its proper perspective, as any move by Turkey to reopen the border and extend diplomatic relations with Armenia represents only the bare minimum of expectations of normal neighboring countries.  In this way, even with the signing of the two protocols with Armenia, Turkey should not be overly praised or rewarded, but rather should be seen as only a first step in addressing more fundamental challenges facing Turkey, including the Kurdish and Cyprus issues and the imperative for significantly deeper reforms. 

Thus, for Turkey, the issue of normalizing relations with Armenia also stands a key test of Turkey’s strategic future and as an indicator in the bid for EU ascension.  Moreover, for Turkey, opening its closed border with Armenia would constitute a new strategic opportunity for galvanizing economic activity in the impoverished eastern regions of the country, which could play a key role in the economic stabilization of the already restive Kurdish-populated eastern regions and thus meet a significant national security imperative of countering the root causes of Kurdish terrorism and separatism with economic opportunity.

Likewise, an open border with Turkey would offer Armenia not only a way to overcome its regional isolation and marginalization, but also a bridge to larger markets crucial for economic growth and development.  In addition, the commercial and economic activity resulting from opening the Armenian-Turkish border would foster subsequent trade ties between the two countries that, in turn, would lead to more formal cooperation in the key areas of customs and border security. And with such a deepening of bilateral trade ties and cross-border cooperation, the establishment of diplomatic relations would undoubtedly follow.  In this way, the opening of the closed Armenian-Turkish border could not only bring about a crucial breakthrough in fostering trade links and economic relations, but may also serve as an impetus to bolster broader stability and security throughout the conflict-prone South Caucasus. 

Waiting for Turkey

In terms of the outlook for normalization, the Turkish government has given no clear signs that it is ready or willing to return to diplomacy with Armenia.  This reluctance by Turkey to re-engage Armenia is driven by several factors, including more pressing priorities for Turkey, such as events in neighboring Syria, problems with the Kurdish issue, and most pressing, the internal “revolution” within Turkey itself.  More specifically, for several years, the Republic of Turkey has undertaken a profound strategic reorientation, driven by a deep reassessment of the very tenets of its national identity and bolstered by a combination of internal reforms and external challenges. 

Clearly, one of the most visible driving forces behind this change has centered on the frustratingly complicated process of Turkish ascension to European Union (EU) membership.  But from a broader perspective, the scale and scope of internal democratic change within Turkey has played an even larger and more significant role in driving change within the country.  Democratization has assumed an even deeper context in recent years, surpassing even the most ambitious expectations by attaining a new-found intensity that includes tackling such politically sensitive and “taboo” issues such as the Kurdish and Armenian questions, the Kurdish and Cyprus issues, as well as the status of gender and minorities in today’s Turkey. 

But the real challenge, and the real burden, now rests with the Turkish side.  It was Turkey that closed its border with Armenia in 1993 and withheld diplomatic relations in support of Azerbaijan over its war for control of Nagorno Karabagh.  And, most crucially, it is Turkey that is challenged by the need to face the legacy of the Armenian genocide.

At the same time, the normalization of Turkish-Armenian relations also represents a strategic opportunity that Turkey may be in danger of missing, especially given a recent flurry of diplomatic threats and political posturing aimed at reassuring the nationalist camps both within Turkey and in Azerbaijan.  But this issue of normalizing must also be seen in the proper perspective, as any move by Turkey to reopen the border and extend diplomatic relations with Armenia represents only the bare minimum of expectations of normal neighboring countries.  In this way, even with a Turkish adoption and implementation of this normalization agreement, Turkey should not be overly praised or rewarded, as such a decision would only be a first step in addressing more fundamental challenges facing Turkey, including the Kurdish and Cyprus issues and the imperative for significantly deeper reforms.  Thus, for Turkey, the issue of normalizing relations with Armenia also stands a key test of Turkey’s strategic future and as an indicator in the course of the Turkish bid for EU ascension.

By Richard Giragosian and Tehmina Arzoumanyan