«Դե Ֆակտո» N45 (2010թ.)

Հարցազրույց ԱԺ պատգամավոր, ՀՀԿ խմբակցության անդամ Հերմինե Նաղդալյանի հետ

-Տիկի՛ն Նաղդալյան, 2009թ. ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի տարի էր, և բոլորը մտածում էին, որ այն շարունակվելու է նաև 2010թ.։ Որպես տնտեսությանը մոտ կանգնած մարդ` ինչպե՞ս կգնահատեք, ինչպիսի՞ն կլինի 2010թ.-ը մեր տնտեսության համար։

-Սա շատ արմատական հարց է, որն այսօր անհանգստացնում է համայն աշխարհի տնտեսագետներին, տնտեսվարող սուբյեկտներին, կառավարություններին, միջազգային տնտեսական, ֆինանսական կազմակերպություններին և այլոց։ Որպեսզի  կարողանանք  հասկանալ, թե տնտեսական ճգնաժամն այսօր որ փուլում է, պետք է հասկանալ, թե խնդիրներն ինչպիսին են, և  դրանք լուծելու համար ինչ է  պետք անել։

Ներկա վիճակը գնահատելու համար, այնուամենայնիվ, պետք է ևս մեկ անգամ անդրադառնալ ճգնաժամին, բնութագրել այն, որովհետև ճգնաժամը գլոբալ էր, թեև սկսվեց Ամերիկայում, բայց  շատ արագ կարողացավ  մտնել Արևմտյան Եվրոպա, Ճապոնիա և շատ ու շատ  զարգացող երկրներ։ Ճգնաժամը նաև  աննախադեպ էր և բազմաոլորտ։ Այն  սկսվեց  հիպոթեքային ոլորտում, արագ մուտք գործեց ֆինանսական կազմակերպություններ, այնուհետև դարձավ տնտեսական ճգնաժամ,  քանի որ իր հետ բերեց տնտեսական հսկայական  անկում։ Նշեմ, որ նման տնտեսական անկում ո՛չ եվրոպական, և ո՛չ էլ համաշխարհային տնտեսությունն իր պատմության  ընթացքում չի ապրել։

-Բայց շատ տնտեսություններ դիմակայեցին և հիմա դուրս են գալիս այդ ճգնաժամից։

-Իհարկե, տնտեսական գործիչները, միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները փորձում են մեզ անընդհատ տեղեկացնել, որ թեկուզ շատ փոքր, բայց  կան աճի կետեր։ Սակայն դա պետք է նկատեն ոչ միայն նրանք, այլ նաև մենք, և ամենակարևորը`  սպառողը, քաղաքացին պետք է զգա, որ իր վիճակն ինչ-որ չափով լավացել է։ Այնպես որ, դեռ վաղ է նման հայտարարություններ անել, թե տնտեսական աճ կա։

-Հայաստանում  տնտեսական ճգնաժամը հասել է իր գագաթնակետի՞ն, հաղթահարվե՞լ է, թե՞ ավելի է խորացել։

-Քանի որ աշխարհն ընդունեց ճգնաժամի դեմ պայքարի անօրինակ միջոցներ, ինչը շատ հետաքրքիր է, քանի որ նման բան պատմության մեջ չի  եղել. տրիլիոններ ներդրվեցին ճգնաժամի դեմ պայքարելու համար, կազմվեցին հակաճգնաժամային ծրագրերի ֆինանսական և ոչ ֆինանսական հատվածներ։ ֆինանսական հատվածները ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում կազմեցին ՀՆԱ-ի 10-15 տոկոս. դա պատմության մեջ աննախադեպ երևույթ է։ Բացի դրանից, կատարվեցին նաև  հակաճգնաժամային ծրագրերի ոչ ֆինանսական մեծ փոփոխություններ։ Այսինքն` գործարարին, տնտեսվարողին պետք է օգնել ոչ միայն ֆինանսապես, որովհետև միայն գումար ներդնելը վտանգավոր է, այլ նաև այլ միջոցներով։ Հայաստանում նույնպես մենք մեր  ուժերը լարեցինք, տնտեսական պարտք ձևավորեցինք, բավական մեծ ֆինանսական ներդրումներ ներգրավեցինք և փորձեցինք տնտեսությանը աջակցել։ Պետք է նշեմ, որ Հայաստանի պարագայում մի լավ կողմ կար, որ մենք բավական լավ ինտեգրված չէինք համաշխարհային ֆինանսաբանկային համակարգին և դրա լավ արդյունքը  քաղեցինք։

-Ինչքան էլ  լավ է, ապագայում, կարծում եմ, մեզ  դա չի օգնի, որովհետև մենք էլ ենք ինտեգրվում։

-Կարծում եմ` ոչ միայն չի օգնի, այլ նույնիսկ դրա վրա հիմնվել կամ դրանով պաշտպանվելը  ճիշտ չէ և չի կարելի։ Այսինքն, եթե նույնիսկ 2010թ. համարենք ճգնաժամի վերջին փուլ, ապա այստեղ էլ կան տնտեսական դժվարություններ, որոնք պետք է  ուշադրության կենտրոնում լինեն։ Փողերը, որոնք եկան տնտեսություն, պետք է աշխատեն։ Այդ փողերի արդյունավետությունը պետք է տնտեսությունը զգա` վերադարձի իմաստով։

-Հիմա այդ գումարներն աշխատու՞մ են։

-Մենք այդ իմաստով բավականին դանդաղ շարժվեցինք. 2008թ. վերջին և 2009թ. սկզբին  մենք արդեն բանակցում էինք վարկային ռեսուրսների ստացման համար։ Վերջին անգամ մենք մայիս  ամսին ենք ստացել ռուսական վարկը` 500 մլն ԱՄՆ դոլար։ Ռեալ սեկտորն այդ գումարը ստացավ աշնան վերջին և ձմռան սկզբին։ Բոլորս էլ գիտենք, որ  դրանք  շինարարական գործունեություն ծավալելու համար լավագույն ժամանակները չեն, և պետք է սպասել գարնանը։ Ուրեմն` այստեղ մենք ժամանակի մեջ կորուստներ ենք ունենում։ Ես կարծում եմ, որ այսօր մենք  պետք է ավելի օպերատիվ լինենք։ 2010թ.-ին մենք պետք է ստանանք այն արդյունքները, որոնք պետք է 2009թ. աշխատանքի հետևանք լինեն։ Եթե մենք ճիշտ որոշումներ ենք կայացրել գումարների ներդրման հարցում, ուրեմն` պետք է փոփոխություններ տեսնենք,  այսինքն` այդ փողը պետք է հետ վերադառնա, և  դրա տոկոսները պետք է վճարվեն։ Հետևաբար` հնարավոր վատ հետևանքն այն է, որ ֆինանսական ճգնաժամը  կարող է ունենալ երկրորդ ալիք, որի դեպքում փող ներդնելուց արդյունք չի լինի։

-Այսօր հայ գործարարներից շատերը վատ կանխատեսումներ ունեն 2010թ.-ի վերաբերյալ և մտածում են, որ 2010թ. ավելի վատ տարի է լինելու տնտեսության համար, քան 2009թ. էր։ Որտեղի՞ց են գալիս այդ վատ սպասելիքները։

-Ես չեմ ուզում հոռետեսական մոտեցում ունենալ և մտածել, որ 2010թ. ավելի վատ տարի է լինելու. կարծում եմ` 2009թ.-ից վատ չի լինելու։

-Ինչու՞ են մտահոգվում գործարարները։

-Գործարարն այսօր պետք է տեսնի միջոցներ, իր նկատմամբ վերաբերմունք, աջակցություն, և ըստ դրա էլ հուսադրվի։ Ուրեմն` այդ հույսի պակասը կա։ Եթե մենք փորձենք վերլուծել այդ պակասը, ապա, կարծում եմ, ֆինանսական միջոցները կլինեն։ Կա նաև ոչ ֆինանսական հակաճգնաժամային ծրագրի խնդիր։

-Կառավարությունը, կարծես թե, ուներ հակաճգնաժամային ծրագիր։

-Ուներ, բայց դա նույնպես շատ դանդաղ է ընթանում, և այստեղ էլ մենք ռեալ շարժեր, որոնք 2010թ.-ին պետք է արդյունքներ բերեն, քիչ ենք տեսնում։ Օրինակ`  Ռուսաստանը և մի շարք այլ պետություններ հարկերի պակասեցում իրականացրեցին, ինովացիոն ներդրումների համար կատարեցին հարկերի ազատագրում, շատ լուրջ քայլեր արվեցին հիպոթեքային ծրագրերը պաշտպանելու համար, լուրջ քայլեր արվեցին մորատորիումների տեսքով։ Ճիշտ է, բանկին պաշտպանելը կարևոր խնդիր է, սակայն աջակցության ծրագիրը  դրանով չպետք է սահմանափակվի, դա պետք է վերջանա ռեալ սեկտորին աջակցությամբ, որովհետև շղթայի վերջում կանգնած գործարարը պետք է  ինքն իր վրա զգա դրական փոփոխություն։  Ես չեմ կարող ասել, որ այդպես չարվեց, բազմաթիվ նախաձեռնություններ եղան։ Կուզենայի, որ այդ նախաձեռնություններն ավելի ծավալուն լինեին։

-Հայաստանը պարա՞րտ հող է բիզնեսով զբաղվելու համար։

-Այստեղ մեր գործարարները երևի թե արդարացի կլինեն, եթե ասեն` այն այդքան էլ պարարտ չէ։

-Տիկի՛ն Նաղդալյան, բայց մի մասն այդպես է ասում, մի մասն էլ պնդում է, որ  շատ պարարտ ու հարմարավետ դաշտ է բիզնեսով զբաղվելու համար։

-Ավելի շատ մտածում են` Հայաստանում ապրելն է հեշտ, աշխատելը`  դժվար։

-Դուք նշեցիք, որ շատ երկրներ աջակցեցին բիզնեսին, որ ճգնաժամը հեշտությամբ հաղթահարվի։ Հայաստանը  2010թ. պե՞տք է կանգնի բիզնեսի կողքին, թե՞ ժամանակն է, որ  բիզնեսն ինքնուրույն փորձի  հաղթահարել ճգնաժամը։

-Կարծում եմ` և՛ 2010, և՛ 2011թթ-ը  դեռևս այն ժամանակներն են, երբ պետք է լինելու լայնածավալ  ծրագրեր իրականացնել բիզնեսին աջակցելու ուղղությամբ, օրինակ, դաշտում  օրինականություն, հավասարություն ապահովելը, հակակոռուպցիոն ծրագրեր իրականացնելը, խանգարող բոլոր հանգամանքները վերացնելը։

-Ձեր կարծիքով` 2010թ.-ին հնարավո՞ր է բոլոր հարկերը

հավաքագրել։

-Կարծում եմ` այո։

-Ինչու՞ եք այդպես կարծում։

-Ես  տեսնում եմ այն տնտեսական ռեսուրսները, որոնք կարող են լրացնել պետական  բյուջեի եկամտային մասը։

-Շատ վերլուծաբաններ պնդում են, որ առաջիկա տարիներին հայկական կապիտալը դուրս է գալու Հայաստանից, ներդրումներ են կատարվելու ավելի շատ օտար երկրներում։ Սա ինչպիսի՞ իրավիճակ է։

-Յուրաքանչյուր երկիր, որտեղ առկա է նման երևույթ, պետք է անհանգստացած լինի և մտածի` ինչու է այդպես։  Մենք երկար տարիներ աշխատել ենք գրավիչ ներդրումային դաշտ ստեղծել, որը հարմար կլինի արտաքին ներդրողին։ Կարծում եմ` սա շատ կարևոր հանգամանք է, քանի որ միայն վարկային ռեսուրսներով տնտեսությունը ճգնաժամից դուրս հանել, շատ բարդ է լինելու։ Յուրաքանչյուր ներդրողի հետ պետք է լուրջ աշխատել  և  հասկանալ, թե նրանք ինչ խնդիրներ են տեսնում Հայաստանում, ինչից են դժգոհ, և աշխատել ուղիներ գտնել այդ խնդիրները  հաղթահարելու համար։ Սակայն սա չի կարող լինել առանձին մարդկանց համար  հատուկ պայմաններ ստեղծելու ճանապարհ, քանի որ դա ավելի վնասակար ճանապարհ է։

-Տիկի՛ն Նաղդալյան, ինչպե՞ս եք վերաբերում այն երևույթին, որ միտում կա` ամեն ինչ անել, որ գործարարները խորհրդարանում ավելի քիչ լինեն,  ու  հետևաբար, չկարողանան իրենց շահերը պաշտպանել։ Սա բնականո՞ն գործընթաց եք համարում։

-Ես կարծում եմ, որ այսօր բիզնեսի շահերը պետք է պաշտպանվեն հասարակական կազմակերպությունների միջոցով։

-Այսինքն` կո՞ղմ եք, որ գործարարները չմտնեն խորհրդարան։

-Ես կարծում եմ, որ, այնուամենայնիվ,  գործարարներն իրենք էլ պետք է տեսնեն, որ իրենց խնդիրը ոչ թե խորհրդարանում լինելն է, այլ իրենց շահերը պաշտպանելու նպատակով մասնագիտական ընդունակությունները  խորհրդարան բերելն է։

-Միգուցե իրենք մտածում են, որ իրենց շահերը միայն իրե՞նք կարող են պաշտպանել։

-Այս  պահին այդպես է, որովհետև իրենք չեն տեսնում իրենց շահերը ռեալ պաշտպանող  հասարակական կազմակերպություններ, քանի որ այդ կազմակերպությունները թույլ են։ Թույլ են այն պատճառով, որ այդ նույն գործարարները ոչինչ չեն անում հասարակական կազմակերպություններն ուժեղացնելու համար, քայլեր չեն անում առևտրաարդյունաբերական պալատն ուժեղացնելու համար, ինչն ամբողջ աշխարհում ընդունված է` որպես գործարարների շահերը պաշտպանող կառույց։

-Մյուս կողմից`  ի՞նչ է անում այդ պալատը  նրանց շահերը պաշտպանելու համար, որ նրանք գան այդ պալատ։

-Այսօր մեր առևտրաարդյունաբերական պալատը բավականին կայացած հաստատություն է, և բազմաթիվ անդամներ ունի, որոնք խնդիրներ են բարձրացնում։ Եթե նրա ուժերից վեր է բոլոր խնդիրները բարձրացնելն ու լուծելը, ապա  պետք է գալ ոչ թե խորհրդարան, այլ պետք է ուժեղացնել այդ կազմակերպությունները։

-Հանրապետական կուսակցության պատգամավորների մեծ մասը  գործարար պատգամավորներ են, դա նշանակում  է,  որ մյուս խորհրդարանում հանրապետականի ցուցակը ամբողջությամբ փոխվա՞ծ կլինի։

-Չեմ կարող հաստատ ասել  և չեմ էլ կարծում, որ ճիշտ կլինի, որ մենք միանգամից գնանք այդ ճանապարհով, որովհետև սա պետք է բնական ճանապարհ լինի։

-Այս տարի ՀՀԿ 20-ամյակն է։ Ի՞նչ է նախատեսվում, ի՞նչ ծրագրեր ունեք և այդ 20 տարիների բարձունքից, երբ հետ եք նայում, կարելի՞ է ասել, որ այսօրվա հանրապետականն այն հանրապետականն է, որի մասին երազել են Աշոտ Նավասարդյանը, Վազգեն Սարգսյանը, Անդրանիկ Մարգարյանը։

-Հանրապետական կուսակցության գրանցման օրը ապրիլի 2-ն է, որը նաև  համարվում է կուսակցության ստեղծման օրը։ Այդ օրը կլրանա Հանրապետական կուսակցության  20-ամյակը։ Ես  ցանկանում եմ շնորհավորել բազմահազար իմ կուսակիցներին ու կարծում եմ, որ կուսակցությունը ողջ տարվա ընթացքում կկազմակերպի հոբելյանական միջոցառումներ։ Հոբելյանը կարևոր և հետաքրքիր է նրանով, որ հնարավորություն է տալիս վերաիմաստավորելու անցած ճանապարհը, վերլուծելու, տեսնելու լավը, թերությունները, հասկանալու համար, թե ինչպես շարժվել առաջ։ 

                                                                                    Լուսինե Գրիգորյան